سنگ فیروزه

باستان شناسی فیروزه: انسان، سنگ و رنگ

(عمران گاراژيان، فرزانه لطفی قرايی)

سنگ فیروزه :

فیروزه سنگی قیمتی يا نیمه قیمتی با رنگی متمايز از بافت زمین شناسی است. در فلات ايران از هزاره ششم و پنجم پ.م انسان‌ها از کانی فیروزه و خصوصیت رنگ متمايز آن بهره برداری می‌کرده‌اند. از منظر طبیعی کانی فیروزه در فلات ايران آنجا که شاهد کمربند کانی زايی مس هستیم وجود داشته و استفاده مي شده است.
ازمنظر فرهنگی قرارگیری استقرارهای باستانی با شواهد فیروزه در اين کمربند و در نزديکی منابع فیروزه نشان دهنده بهره برداری بومی در‌اين نواحی است. نمونه های باستان‌شناسی نشان مي‌دهد انسان‌ها در دوره‌های نوسنگی، مس سنگي و مفرغ از آن استفاده می‌کرده اند. در دوره تاريخی و خصوصاً بر اساس منابع تاريخی در دوره اسلامی در مقیاس گسترده‌ای و احتمالاً با لايه‌های معنايی متفاوتی از آن بهره می‌برده‌اند. در دانش بومی رنگ فیروزه که بر اساس ترکیبات اصلی‌اش متغیر است، عامل بسیار مهمی در تشخیص اصالت و منبع فیروزه است.
برای تشخیص فیروزه‌های مرغوب از نامرغوب و منشأ آنها، کم و کیف رنگ مبنايی قابل اتکا است. فیروزه پديده ای طبیعی است آنگاه که درباره شکل‌گیری عناصر تشکیل دهنده و بافت طبیعی آن بحث می‌شود. فیروزه پديده‌ای فرهنگی است آنگاه که در بافت ايستای استقرارهای باستانی يا در بافت پويای جامعه معاصر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
فیروزه بسته به نوع و کیفیت آن، سنگی قیمتی و نیمه قیمتی است. رنگ فیروزه، متغیری مهم در جذابیت آن است. همین رنگ جذاب موجب شده است حداقل از هزاره های ششم و پنجم پیش از میلاد اين سنگ مورد توجه و استفاده انسان ها قرار گیرد.
کانی فیروزه اگر در بستری مرطوب قرار داشته باشد در طول زمانهای طولانی رنگ جذابش را حفظ مي کند.رنگی جذاب برای انسانها که در طول زمانهای طولانی به جا می‌ماند اهمیت باستان شناسی فیروزه را بالا برده است؛ چراکه عموماً رنگ‌ها به جز چند مورد مانند رنگ اخرايی گل اخرا يا رنگ پخته شده سفالهای منقوش، ثبات ندارند و در بین بقايای باستان شناختی، شناسايی آنها ساده نیست. جذابیت رنگ خصوصاً رنگ های روشن مسئله‌ای انسانی است؛ يعني می‌توان آن را اضافه بر بررسی تاريخی و باستانشناختی، فرا زمانی و فرامکانی نیز مورد بررسی قرار داد.
ترکیبات اصلی فیروزه مس، فسفر و آلومینیوم است و شکل گیری فیروزه اغلب در بستر سنگ‌های آتش‌فشانی صورت می‌گیرد. ترکیبات فیروزه دقیقاً در کم و کیف رنگ آن نقش ايفا ميکند و در دانش بومی و در فرآيندی تدريجی انسان‌ها از اين همبستگی بهره برده‌اند و از روی رنگ و مشخصات ظاهری اصالت و منشأ (معدن) انواع فیروزه را شناسايی کرده اند. معادن فیروزه در مناطق شمال‌شرق، فلات مرکزی و شمال‌غرب ايران شکل گرفته‌اند. وجود عنصر مس در بافت زمین شناسی برای شکل‌گیری فیروزه ضروری است. شواهد باستان شناختی فیروزه در استقرارهای مناطق مختلف ايران عموماً در مناطقی ديده شده است که معادن شناسايی شده از پیش از تاريخ وجود دارند. رنگ خاص و همچنین خواص درمانی و تفسیر‌های انتزاعی اين سنگ موجب جذابیت فیروزه برای انسان‌ها در فرآيندهای فرهنگی بلند‌‌مدت شده و از پیش از تاريخ تا زمان معاصر از آن بهره برداری شده است.

فیروزه و بررسی کانی شناسی آن :
فیروزه از خانواده فسفات‌ها با ترکیب آلومینیوم فسفات آبدار مس است
CuAl6(PO4)4(OH)84H2O
و از تخريب برخی سنگ‌های آذرين پديد می‌آيد که با معادن مس مجاو‌ر‌شان در ارتباط هستند فیروزه تحت تأثیر فعالیت محلول‌های اسیدی در يک محیط آبگین و در بین درز‌ها و شکستگی‌های سطحی (عمق 20 متری) طی هوازدگی و اکسیداسیون کانی‌های اولیه (مس، آلومینیوم و فسفر)شکل می‌گیرد و مناسب‌ترين منطقه از لحاظ آب و هوايی برای تشکیل فیروزه مناطق خشک است.
فیروزه در سیستم تری کلینیک (کج وجهی) به صورت منشور شش وجهی که سطوح آن لوزی است، متبلور می‌شود ولی بیشتر نمود نامتبلور دارد و به صورت رگه و دانه های پراکنده در درون سنگ بستر يافت می‌شود و بیشتر نهان بلور است(کینگ، 2002) سختي آن 5 – 6 و وزن مخصوص‌اش 76 / 2 مابین 8 / 2 – 6 / 2 است.
تأثیر ترکیبات بر رنگ فیروزه :
مرغوب‌ترين نوع فیروزه دارای رنگ آبی آسمانی و مخصوص ايران است و در محلي موسوم به معدن در نزديکی نیشابور وجود دارد (بازين و هوبنر، 1969) در آسیای مرکزی، هند و مصر نیز معادن فیروزه موجود است که رنگ های آنها غالباً آبی مايل به سبز يا سبز زيتونی و سبز مايل به زرد است (ويسگربر، 2004) اين تفاوت رنگ انواع فیروزه ناشی از تغییرات جزئی در ترکیبات آن است.
فیروزه به رنگ‌های آبی آسمانی، آبی مايل به سبز، سبز، سبز مايل به زرد و خاکستری مايل به سبز ديده مي شود. رنگ آبی آسمانی مرغوبیت فیروزه و برعکس سبز مايل به زرد،نامرغوبی آن را نشان می‌دهد. مس، آلومینیوم و فسفر عناصر اصلی تشکیل دهنده فیروزه هستند که بعضی عناصر نیز به صورت جانشینی نیز وارد ساختار فیروزه می‌شوند. مس عامل رنگ آبی فیروزه است که هر چه مقدار اين عنصر کمتر باشد رنگ آبی آن نیز افت می‌کند. فراوانی آهک نیز رنگ فیروزه را مایل به سفید می‌کند که عاملی در جهت کمرنگ شدن فیروزه و کاستن از ارزش آن است رنگ سبز فیروزه نیز در نتیجه جانشینی بخشی از آلمنیوم کانی فیروزه توسط آهن پدید می‌آید و هرچه میزان آهن در ساختار فیروزه افزایش یابد رنگ آن سبزتر خواهد شد. رنگ سفید فیروزه هم به خاطر اکسید آلومینیوم است.
در برخی منابع تاريخی و کتب جواهرشناسی دلايل مختلفی را برای تغییر رنگ فیروزه به مرور زمان بیان کرده اند. با گذشت زمان رنگ آبی فیروزه گاهی به سبز می‌گرايد که علت اين امر از دست رفتن آب موجود در ترکیب شیمیایی اين سنگ است. رنگ آبی آسمانی فیروزه، در حرارت 250 درجه سانتی‌گراد، به رنگ سبز مات تبديل می‌شود. تغییر رنگ در نگین فیروزه در نتیجه تابش نور آفتاب، نیز به وجود می‌آيد. کانی فیروزه به آسانی کثیف و گردآلود می‌شود. بازدم تنفسی بر آن اثرنامطلوب می‌گذارد و اگر مدت زيادی در آب بماند جلای آن کاهش می‌يابد. روغن مالیده شده بر سطح فیروزه خلل و فرج آن را پر می‌کند و به تدريج غبار موجود در هوا به وسیله ذرات چربی جذب می‌شود و جلای فیروزه را از میان می‌برد. هرچند که روغن، آفت فیروزه محسوب می‌شود، چربی باعث جلا و دوام آن می‌شود، چنانچه فیروزه وسیله‌ای برای برطرف کردن پیه و چربی به شمار می‌ رود.
بهترين روش نگهداری فیروزه قرار دادن آن در خاک اره يا ماسه مرطوب است. ترکیبات فیروزه به طور مستقیم بر رنگ آن تأثیر می‌گذارد. نوع ترکیبات متکی به بافت زمین شناختی و کم و کیف فرآيند شکل‌گیری فیروزه هر دو بر طیف‌های رنگی آن مؤثر است. بر اين اساس، روش سنتی تشخیص معادن فیروزه همچنین اصالت آن بر مبنای رنگ فیروزه و رنگ و ظاهر سنگ بستر دربرگیرنده کانی فیروزه که در بین مردم رايج است، مبنايی قابل اتکا پیدا می‌کند.

مرجع : باستان شناسی فیروزه: انسان، سنگ و رنگ_عمران گاراژيان، فرزانه لطفی قرايی

پژوهش های انسان شناسی ايران دوره 4 شماره 2