نماد قدرت بر روی مهرهای هخامنشی و قاجار

تطبیق نماد قدرت بر روی نقوش مهرهای دوره هخامنشی با دوره قاجار

محمدرضا شریف زاده، دانشیار مدرس و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی
نینا بهزادی، دانشجوی دکترای رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام شهرری

چکیده:

شناخت نقوش برجای مانده از مهرها، آئینه‌ای تابان و راستگو رموز زندگی انسان روزگار خود را منعکس می‌کند و روشنگر نظام فکری، عقیدتی، اجتماعی، فرهنگی و هنری هر دوره از تاریخ و تمدن است برای تحقق این امر بررسی و تحلیل جزء به جزء نقوش، نمادها و نشانه های حک شده بر مهرها و تطبیق آن با سایر دوره‌ها، برای شناخت انگیزه بوجود آمدن این نقوش و رمز مانایی برخی از آنها تا دوران کنونی، امری ضروری به نظر می‌رسد از آنجایی که قدرت نمایی و سلطه، غریزه‌ای انکار ناپذیر است. نماد قدرت نیز از میان انبوه طرح‌ها، توسط هنرمندان، بر آثار هنری متنوع و در دوره‌های گوناگون، خلق شده و می‌شود در این پژوهش، تطبیق نماد قدرت در دو دوره پادشاهی ایران، یکی قبل از اسلام (دوره هخامنشی) و دیگری بعد از اسلام (دوره قاجار) به شیوه توصیفی تطبیقی و تحلیلی با رویکرد نشانه‌شناسی انجام گرفته است نقاط اشتراک و افتراق در طرح‌های تکرار شونده و شاخص نقر شده بر مهرهای این دو دوره جمع‌آوری شد و نقش اسلام در تغییر شیوه فکری و خلق آثار، نمادهای مشابه و متعدد دو دوره همانند شیر و سجع نویسی و نوشتار روی مهرهای قاجار برخلاف دوره هخامنشی از مهمترین نتایج مورد بحث می‌باشد.

مقدمه:

مهرها به عنوان اشیاء هنری مصنوع دست بشر و سرمایه ملی، سهم عمده‌ای در روشن ساختن نقاط تاریک هنر و تاریخ اقوام مختلف دارند و همچنین شناخت سیر تحول فرهنگ و تمدن گذشتگان را در دوره‌های تاریخی میسر می‌کنند آشنایی با سیر تحول فرهنگی و هنری از روی نقوش همین دست‌سازها میسر بوده و با توجه به تاریخ فرهنگی هنری فلات ایران از هشت هزار سال پیش و آثار بر جای مانده، می‌توان ادعا کرد که کنده‌کاری، نخستین اثر هنری انسان بدوی است و پیش از اختراع خط، مهر در ایران، اولین ابزار تثبیت فردیت و مهمترین رکن در شناخت اسناد بوده است مهرهای دکمه‌ای شکل که در هزاره‌های ششم تا چهارم قبل از میلاد درتپه حصار، تل باکون، تپه گیان و شوش پیدا شدند بسیار شبیه مهر شرکت‌هایی هستند که عدم استفاده از آنها باعث برگشت چک یا سندی معتبر می‌شود رویاها، رازهای پنهان، تخیلات شاعرانه، قدرت‌های اسطوره‌ای و خلاصه همه آن چیزهایی که به نام نقاشی، تصویرسازی، نقش برجسته امروزی، نقش‌ها و نشان‌های گرافیکی از آنها استفاده می‌کنیم حروف (نوشتار) از مدت‌ها پیش از دوره ساسانی در مهرها ظاهر شده بود، اما شعر و ادبیات فارسی در دوره‌های بعدی (قرن‌های میانی هجری) به مهرها راه یافت در دوره قاجار، که بیشترین تعداد آثار طراحی شکل‌های بیرونی مهرها تزئینات داخلی، نوع خط‌‌ها، نوع گلها، شعرها و جمله‌ها و هم‌چنین ترکیب خط‌ها، جنس پایه مهرها و مهم‌تر از همه طبقات مختلف جامعه که از این مهرها در جای جای آثار متعلق به خود استفاده می‌کردند، اهمیت پرداختن به هنر و تاریخ این مرز و بوم را از روی این سند همیشگی و جاودان نشان می‌دهد.

پیشینه تحقیق:

مهرها دیرپایند، زیرا که با تاریخ تصویر برابری می‌کنند و امروزی‌اند، چرا که پرمصرف و کاربردی هستند. نقش روی مهرها از دیرباز مورد توجه پژوهشگران بوده است و در مقالات متعددی به تحلیل آن پرداخته ان از جمله مقالات میتوان از مطالعه تطبیقی جانوران ترکیبی در هنر هخامنشیان و آشوریان با تاکید بر نقوش برجسته و مهرها نوشته ابوالقاسم دادور و رویا روزبهانی اشاره کرد که به وجوه اشتراک و افتراق موجودات ترکیبی در دو تمدن اشاره نموده و نیز مقاله مهرهای شاهان قاجار به قلم رضا فراستی، که به تحلیل جزئی و کلی شکل مهرها و نقوش اصلی آن پرداخته یا در نمونه مقاله‌ای دیگر به بررسی ظهور نقش انسانی در مهرهای دوره قاجار در سکه‌ها و مهرهای آن دوره توسط ژیلا پاشایی و صداقت جباری انجام گرفته و به این موضوع تاکید داشتند که صورت انسانی کم‌کم محو شد و به تاثیر پذیری برخی مهرها از نقوش سکه‌ها پرداختند. مهرها از جمله آثاری هستند که سهم بارزی در شناسایی بسیاری از مسائل فرهنگی، اقتصادی، هنری و … در ادوار کهن دارند و به همین دلیل تحقیق و پژوهش در راستای این شیء هنری کوچک و پر معنا، تا به امروز هم ادامه دارد و بیانگر آنست که علم شناخت مهرها برای آشنایی با سیر تاریخی مهر همچنان پس از گذشت سال‌ها، جایگاه خود را نزد محققان و پژوهشگران حفظ کرده‌ است (ملک‌زاده 54:1352) نقوش روی مهرها با پیشرفت و تسلط بشر در بکارگیری ابزار به تدریج تغییر کرد و به صورت روایی در آمد و در ادوار بعدی به اوج ظرافت و زیبایی رسید و بوسیله بررسی این مهرها مخصوصا شناخت واژه قدرت از روی مهرها و اینکه شاهان نماد قدرت را چگونه بر مهرها نمایان می‌ساختند تا بتوانند عظمت خود را نشان دهند مهم بوده هدف این تحقیق می‌باشد جزئیات در طراحی و تشابهات تصویری ما را در زمینه پیدایش و سیر تکاملی خط و نقوش روی مهرها و بررسی و تطبیق آثار اولیه نماد قدرت و تکرار آن در دوره‌های بعد و نقش اسلام در تغییر نحوه تفکر هنرمند و شیوه‌های نوین خلق آثار بسیاری از تاریخ و فرهنگ آن دوره برایمان رمزگشایی خواهد کرد این پژوهش به چند پرسش اساسی می‌پردازد.
1) آیا نقوش مورد استفاده در دو دوره پادشاهی هخامنشی و قاجار از نمونه‌های مشابه در ادوار پیش از خود الگو برداری نموده است؟
2) آیا نقوش تزئینی روی مهرهای این دو دوره فقط جنبه تزئینی و هنری داشتند؟
3) نقاط افتراق و اشتراک نقوش این دو دوره چه بودند؟
در واقع با توجه به تعداد قابل ملاحظه‌ای از منابع قدیمی و نیز مقالات مرتبط لزوم پرداختن و تطبیق نقوشی که تداعی کننده قدرت باشد که جزء لاینفک شاهان در تمامی عصرها بوده، موضوع مهمی است و قابل طرح و بحث.

بدنه تحقیق:

علم شناخت مهرها (sigillography) با توجه به تقسیم‌بندی زیرقابل بررسی است: دوره تاریخی _ مکان جغرافیایی _ جنس: انواع سنگ‌ها، شیشه، گل، چینی و فلزات _ شکل: دکمه‌ای، مخروطی، استوانه‌ای، گردنبندی و نگینی _ نقش: تصویر اعم ازانسان، الهه، حیوانات، گیاهان، صورفلکی، تخیلی، مونوگرام‌ها (تک حرف)، خطوط و … _ موضوع _ سبک‌های حکاکی _ جایگاه اجتماعی دارنده مهر از منابع مهم مطالعاتی مهرهای هخامنشی، خزانه تخت جمشید و بایگانی موراشو درنیپور که مهرهایی استوانه‌ای، استامپی و حلقه‌ای یافت شده و قبل از آن در سیر تاریخی و تحول مهرها شاید به عنوان اولین مهرها درپایان عصر حجر دکمه‌هایی پیدا شد که چون جفت نبودند مهر شناخته شد و نیز در مناطقی چون تل باکون، تپه گیان، تپه حصار شوش، نهاوند و جنوب شرقی ایران ساخت اینگونه مهر ادامه داشت تا دوره مس، که می‌توان نتیجه گرفت مهر کردن پیش از ابداع خط رواج داشته (فکری‌پور، 1393: 39-41) جنسیت مهرها متنوع و اهمیت خاصی داشت که بر روی رنگ‌هایی چون لاجورد، عقیق، سنگ آهک، سنگ صابون، گل پخته و … بوده و شامل نقوش متنوع از نوازندگان آلات موسیقی، نقش کاخ‌ها، معابد، آغل حیوانات، سیلوی غلات، نقش درگیری حیوانات، نقش ایزدان، صور فلکی طلسم‌ها، خطوط میخی و سه زبانه (بابلی، ایلامی، فارسی) و … بوده دو نوع متن Q (تعداد کارمندان، ادارات، مسافران و مناسبات اداری) و T (مربوط به صورت نامه و یک فرد بالای نامه که شمار زیادی الواح مربوط به ثبت هزینه‌ها و پرداخت‌های مرتبط با سفر بوده) بر روی مهرها قابل تفکیک و پیرو آن رمزگشایی از اوضاع اجتماعی تاریخی این دوره‌های پادشاهی است اساس سبک کاری آنها نیز بر مبنای سبک تقلیدی، سبک خطی، سبک متنوع، سبک پهن و تخت، سبک ایلامی نو و … بوده و تعدادی نیز گل مهر (گلوله یا بوله‌های گلی) با نقوش حک شده نیز برای بررسی دقیق‌تر یافت شده
(همان: 44_41) هزاره چهارم ق.م مرحله جدیدی درکاربرد مهر بود: ممهورکردن کالا و ثبت عمل تملک در مناسبات تجاری (که تا دوران پیش ازآن (1) برای تعویذ و دعانویسی جهت رفع بلا (2) نشان مالک اصلی و خالق اثر بود و در حکم امضاء صاحب کالا نیز بود، که درشکل متفاوت هنوز هم ادامه دارد (جدی، 28:1392).

مفهوم قدرت:

قدرت در اصطلاح علوم اجتماعی به معنی توانایی افراد یا گروه‌ها برای دستیابی به هدف‌ها یا پیشبرد منافع خود از راه واداشتن دیگر افراد جامعه به انجام دادن کاری خلاف خواسته آن افراد است. قدرت یک مزیت اجتماعی است که در قشربندی مورد توجه قرار می‌گیرد. بسیاری از ستیزه‌ها در جامعه، مبارزه برای قدرت است. قدرت قابلیتی است که دراعمال و رفتار به منصه ظهور می‌رسد. مسئله قدرت در همه جا ساری است، در روابط و تعاملات زبانی و کلامی میان افراد، طبقات و گروه‌های اجتماعی و … و این قدرت باعث نظم در اجتماع می‌گردد. در قرون اولیه زندگی بشری و بعد دوران اولیه اسلامی و مشخصا ایران شاهد تشکیل حکومت‌های متفاوتی هستیم که همگی با نام ایرانی داعیه حکومت و قدرت‌نمایی داشته و سعی در احیای مظاهر هویتی، قدرتی، ایرانی و مذهبی داشتند این قدرت و نقوش و نمادهایی که خالق اثر آن را تداعی‌گر حس قدرت می‌داند و همینطور نوع طراحی و رنگ خاص مربوط به آن بی واسطه بر روی بسیاری از آثار هنری در طول قرون و اعصار آورده شده.

مهرهای نخستین:

مهرهای افراد خاص: بیشتر برای انجام امور کشور داری، به صورت یک مهر با پایه نقره‌ای در پارچه گلدوزی شده (جا مهری) نگهداری می‌شدند. برای زیباسازی مهر رشته‌هایی از ابریشم یا طلا و نقره نیز به آنها آویزان می‌شد. مهرهای شخصی: مهرهای اداری و مهر پادشاهی: گفته می‌شود به دلیل قرار گرفتن در راس امور حکومتی کشور پنج مهر داشت: اولین مهر، مهر بزرگ گرد تاجدار از جنس فیروزه برای امور دیوانی کشور از قبیل تایید معاهدات و مکاتبات با خارجیان، اجازه نامه‌ها یا منشورها و ماموریت‌ها، دومین مهر چهار گوش و کوچکتر از جنس فیروزه با نقوش طرح‌های مذهبی و نام امامان تزیین می‌شد و کاربرد آن برای امور خاص بود. سومین مهر مربع و اندازه آن از مهر دوم کوچکتر می‌شد از جنس یاقوت و برروی آن نام پادشاهان حک می‌شد. مهر چهارم، به شکل بادامی و همراه با تاج و سرترنج از جنس سنگ زمرد و برای انجام کارهای مالی و ملکی و انتصاب در امور خاصه و ارتش کاربرد داشت. آخرین نوع مهر کوچکتر از همه، اغلب کاربرد نظامی داشته. جالب که اغلب شاهان همیشه نقش و نگاری تحت عنوان امضا در کنار مهر به جای می‌گذاشتند که اغلب توسط خود اشخاص ابداع می‌شده و شاید کمتر به آن فکر می‌شده (همان، 35:1392).

اشکال مهر:

مدور و بیضی شکل (هزاره چهارم قبل ازمیلاد)، درمناطق هلیل‌رود (جیرفت)، سیلک، تپه حصار، تل باکون، هفت تپه و شوش. مشبک مفرغی در شوش و لایه‌های زیرین شهر سوخته، بلخ و شرق ایران. مهرهای سربی بسیار متداول با نقوشی همچون سکه دورو بوده، برای حفاظت بسته‌ها و مکتوبات و جلوگیری از دستبردهای احتمالی مهرهای مخروطی، تکمه‌ای، استوانه‌ای (لول ،سیلندری)، نیم‌کروی، مسطح و نگینی: دوران اوروک و جمدت نصر مقارن با پیدایش خطوط ابتدائی و تصویری، آغاز تا اواخر دوره هخامنشی در نواحی شوش، هفت تپه خوزستان با خط ایلامی یافت شده. مهرهای استوانه‌ای، سنگی بودند که نقوش بر روی آن کنده‌کاری شده و بر روی گل غلتانده تا نقش ممتدی بر جای گذارند. مهر استوانه‌ای اولیه دسته‌ای در بالا داشتند که گاه به شکل جانوران بود و مخصوص شاهان یا مقامات عالی رتبه. از آنجائی‌که این مهرها در انحصار تشکیلات اداری صاحب نگارش بود، اغلب کتیبه‌های بلند و مفصلی نیز بر روی این مهرها حک شده. با فروپاشی امپراطوری پارسی هخامنشی درسال 331 قبل از میلاد استفاده خط میخی در تشکیلات اداری منسوخ و مهرهای استوانه‌ای نیز فراموش شدند. ظهور اسلام در قرن هفت میلادی به گزینش سبک جدیدی ازمهرهای بدون تصویر انجامید که دامنه استفاده از آنها نه فقط به خاور نزدیک بلکه حتی تا خارج از مرزهای جغرافیایی توسعه یافت (کولون وپرادا، 1345: 45_23) مهرهای دکمه‌ای (در عصر سنگ تا اوایل دوره مس) و گاه حتی سگک‌های بیضی‌وار یا مثلث مانند (جدی، 83:1392).

نقوش مهرهای نخستین:

نقوش هندسی با صحنه‌های طبیعت‌نما و دارای ارزش هنری کمتر با خطوط موازی روی مهرها نشانه آب، شکل‌های سه‌گوش به معنی کوه و زمینه شطرنجی نماد زمین کشاورزی نقوش ترکیبی پرنده و موجودات پستاندار در منطقه شوش (مهرهای مسطح) نقوش حیوانی با حالتی تهاجمی در مهرهای استوانه‌ای نقش زن مشغول به کارهای نشسته، نزدیک به سبک سومری (روتن،1363: 141) اواسط هزاره سوم نقش‌ها با الهام از طبیعت و عقاید دینی درخت مقدس (مظهر زندگی)، مار (مظهر آب‌های زیرزمینی و گاه نشانه نگهبانی)، بزکوهی (نماد فراوانی)، کوزه آب (خدای زندگی)، دو شاخه دندانه‌دار (نشانه صاعقه) و خطوط شطرنجی نشان زمین کشاورزی. درمیان قبور و د رتابوت‌ها درکنار اجساد وسایل زیادی ازجمله مهرهای شخصی برای حفظ موقعیت و برتری شخصی درطول حیات اُخروی می‌گذاشتند که بیانگر پایگاه اجتماعی متوفی بوده (جدی، 83:1392) نقوش (از حدود سال‌های 700 تا 250 قبل از میلاد) با تغییر گرایش از مهرهای استوانه‌ای به مسطح به مرور موجب کاهش کیفیت مهرها شد.

نقوش مهر در دوره هخامنشی:

نقوش این دوره بسیار متنوع هستند و در این پژوهش آن دسته از مهرها که در آن نماد قدرت آشکار است در تصاویر دیده می‌شود و مورد بحث است. داریوش احتمالا در خلق برخی نقش‌مایه‌های محدود در مهرهای استوانه‌ای نیز دخیل بوده است (کولون وپرادا، 1945: 13_45) مهمترین منبع اطلاعاتی ما درباره هنر ایران هخامنشی، کاخ تخت جمشید است که در فاصله سال‌های 520 و 460 قبل از میلاد بوسیله داریوش و خشایارشاه جانشینان کوروش ساخته شد در تخت جمشید گاوهای ریش‌دار و بال‌دار با سرهای انسانی، بدن گاو و دو بال عقاب (لاماسو) که تجسم ماه هستند، مانند پاسداران کاخ شاهان هخامنش‌اند که بر مدخل دروازه خشایارشاه قرار گرفتند (صمدی،31:1367). براساس مطالعه لوحه‌های مهر شده از باروی تخت جمشید این فرضیه قوت می‌گیرد که حاکمان هخامنشی و صاحب منصبانشان شمایل نگاری مهرهای دوره عیلام جدید را به ارث برده‌اند (شکارچی سواره با تیرو کمان به سمت شکار یا پرستش‌گری در مقابل یک هیولا که نمادی از خدا بوده قرار گرفته است) نقوش رایج مهرها دوره هخامنشی یافت شده شاه، پیاده یا سوار بر ارابه تیر و کمان در دست در حال شکار شیر یا گراز مهرها، حلقه اهورامزدا و نقوش اشاره به وقایع تاریخی مانند نبرد بین پیاده نظام ایران با پیاده‌های تراس یا ردیف اسرای فینیقی و مصری دارد (که این قدرت و فتح را حتی در نقش مهر می‌آوردند در تعدادی نقش مهر حلقه اهورامزدا بین دو حیوان که نماد پیام آسمانی یا بین دو دیو که خاطره‌ای از روش باستانی هوریان، دیده می‌شود. گاه تصویر شاه در حال بوئیدن گل، که قرن‌ها بعد سلاطین عثمانی آن‌ را تقلید کردند (کالیکان، 120:1359).

ویژگیها:

نقوش این دوره نوعی تاریخ مصور از اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عیلامیان بوده که تکامل یافت و به مهرها یا استوانه‌ای مشهور که مضامین متفاوت داشت اما در همگی نقش یک پادشاه با قدرت و اقتدار در حالت‌های گوناگون آورده شده و او مرکزیت و محر نقوش بر مهرهای آن دوره است نمایش پهلوان با کلاه سلطنتی (همان شاه) ایستاده بر روی دیو و مجسمه‌ها (pedestal-monsters)
اصطلاحی از اشمیت برای اشاره به مخلوقاتی ترکیبی شبیه به اسفنکس (مخلوطی از انسان و حیوان با پیکری از شیر مزین به بال‌های عقاب و سر انسان که مصریان باستان آنرا مظهر آفتاب میدانستند) ریش دار، است که بال‌های خود را به حالتی پیروزمندانه (قدرت) گشوده و در آنها شیرها یا هیولاها راگرفته است (پرادا، 1327: 824). اسفنکس‌ها به صورت‌های مختلف به روی مهرهای هخامنشی دیده می شود اسفنکس برای نخستین بار در خاورمیانه بر روی مهرهای استوانه‌ای آشوری (سده یازدهم-سیزدهم ق.م) و با گستردگی بیشتری ازسده نهم قبل از میلاد به عنوان تندیس‌های محافظ معابد و قصرها دیده می‌شوند (هال،20:1380) در نمونه‌ای شاه چون پهلوان فوق انسانی عرضه شده که بر روی موجودات دیوآسایی مانند اسفنکس‌ها ایستاده و به آسانی شیرهای نیرومند و خطرناک را با گرفتن از پاها در هوا تاب می‌دهد (پرادا، 253:1383) در تصویری اسفنکسی را با سر انسان با ریش نشان می‌دهد که قسمت جلوی بدنش به شکل گاو است ادامه تن این حیوان به عقرب و انتهایش نیز به گرازی منتهی می‌شود نمونه دیگر اسفنکس هخامنشی شبه ابوالهولی است که صورتش شبیه قرص ماه و روی برخی از مهرها نیز دارای بال است که معمولاً یک جفت از این حیوان مقابل یکدیگر به تصویر در می‌آیند گیریفین جانور ترکیبی با سر و دست شیر، پاهای عقرب و بال‌های عقاب با قدرت خاص و با عظمت و سلطان جانوران پنداشته شده و محافظ ثروت و دارایی‌های بسیار با ارزش مشهور است (فریار،173:1987) از دوران هخامنشی، پادشاه با نیروی ابر انسانی است در نبرد با دو شیر گریفین در مرکز مهر که پاهای خود را بر روی دم‌های دو اسفنکس که پشت به هم تصویر شده‌اند نشان می‌دهد و در جایی، بر روی دو گاو نر بالدار ایستاده و دو شیر را به نشانه پیروزی با دستانش بلند کرده است. گاوهای نر بالدار اغلب به صورت نشسته و پشت به هم بوده که نشان دهنده قهرمانی و قدرت است که دو گاو نر بالدار را در چنگ گرفته و حلقه بالداری در بالای سرش و درخت خرما در سمت راست او قرار دارد گاو نر بالدار به منظور قرینه سازی دو بار ظاهر می‌شده گویا می‌توانسته در دنیای تصور مهرساز با نماد نیروی کهن یکی شود. بعضی نقوش گاوهای نربالدار به صورت ایستاده برروی دو پا و صورت‌ها را رو به هم برگردانده‌اند. مهری مکشوفه از شوش پادشاه را درحال هدف قرار دادن جانوری ترکیبی و در زیر پایش جانور ترکیبی دیگری با سر شیر، بدن گاو و بال و دم عقاب نشان می‌دهد برخی جانوران ترکیبی که بر مهرهای دوره هخامنشی به شکل ترکیبی از دو حیوان هستند مانند ابوالهول با سر بز، گاو بالدار با سر انسان و قوچ بالدار که با کره‌اش می‌دود نقش این قوچ، بسیار ظریف با شاخ‌ها و دم حلزونی و به صورت مارپیچ است تک شاخ بالدار با سر شیر و دهانی باز که دندان‌های تیز آن نمایان است و نیز شاخی تک بر روی سر آن نقش خوفناکی از ددان را نشان می‌دهد وجود یک شاخ بر سر این جانور ترکیبی نقشی کم نظیر است زیرا در بیشتر نقوش جانوران شاخدار دو شاخ بر روی سر آنها نقش بسته است. انسان _ پرنده، جانور ترکیبی کم نظیر دیگری منقوش بر یکی از مهرهای هخامنشی است.

در مهری نقش پادشاه در حال نیایش است که انسان _ پرنده‌ای که صورتش شبیه مرغان و در حال پرواز و در وسط نیز تصویر فروهر نماد نیایش آورده شده یکی از مهرهای بدیع و نادر هخامنشی مرغ وارغن که در اوستا از او یاد شده و بعد به نام سیمرغ خوانده‌اند درحالی که شخصی روی آن سوار است و تاجی از گل بر سر گرفته و درحال پرواز است نشان می‌دهد (افشار مهاجر،کلهر، 45:1391)
اغلب در بالای سر پهلوان سلطنتی صفحه‌ای بالدار که از درون آن نیم تنه بیرون آمده مردی تاجدار، که اینک او را به عنوان فره شاهی می‌شناسیم و نه بزرگترین خدا یعنی اهورامزدا نقش شده است انتهای صحنه اغلب یک درخت نخل است که به احتمال زیاد اهمیتی مذهبی داشته است در مهرهای اولیه داریوش تاج شاه را کنگره‌هایی شیبدار و در زیر آن حلقه تاج که بر روی آن نقطه‌های بسیار کوچکی حک شده تشکیل می‌داده است این شیوه نمایش یادآور تاج داریوش در نقش برجسته بیستون است در اثرهای مهر برروی لوح‌های اواخر دوره پادشاهی داریوش این کنگره‌ها به میخ‌های کوچکی تبدیل و برروی حلقه تاج بلند و پخش شده‌اند مشابه آن درتاج‌های داریوش دیده می‌شوند (اشمیت، 1389: 138_9).

علاوه بر این بر روی اثر مهرهایی که پهلوان را همراه با شکل قدیمی تاج نمایش می‌دهند بال‌های بیرون آمده از قرص بالدار به شکل تخته‌ای مسطح هستند بر روی اثری از مهر دیگر نوع دوم تاج در آنها دیده می‌شود غالبا متعلق به خشایارشاه شکل بال‌ها طبیعت گرایانه و واقعی‌تر هستند و طول آن بلند و انتهای خمیده‌ای دارند پرهای اصلی (شاه پرها) به صورت شعاعی تصویر شده و از محل پرهای دست دوم و دست سوم به خوبی جدا شده که با نقش برجسته‌های تخت جمشید شبیه و از پیش نمونه‌های مصری بر گرفته شده‌اند نقش‌مایه‌های مهرهای قدیمی‌تر داریوش تنوع بیشتری نسبت به مهرهای جدیدتر او دارند که در آنها تصویر شاه پیروز به شکل نقشی انحصاری و فقط با تغییراتی اندک برمهرحجاری می‌شد (کولون و پرادا، 35:1345) گنجینه تخت جمشید و پاسارگاد مهمترین محل برای شناسایی سبک درباری مهرهای هخامنشی و مکانی است که هزاران لوح و توپی گلی با مهر خزانه‌داران داریوش و خشایارشاه مهر شده‌اند (اشمیت، 1355: 145_141) اکنون به مدد لوح‌های دیوانی (گل مهر که گرگت می‌نامیدند) به راحتی پی میبریم که مثلا یک کارمند در زمان هخامنشی به هنگام سفر و ماموریت خود گذرنامه‌های مهر شده به همراه داشته است که در آن مسیر عبور میزان خوراکی همراه و اینکه از طرف چه کسی ماموریت یافته قید شده و در مراکز حسابرسی و ایستگاه‌های پستی همه هزینه‌ها را افرادی که با گل تازه آماده انجام وظیفه بودند ثبت می‌کردند از طرفی گل مهرها نمایانگر مناطق جغرافیایی گوناگون فارس نیز هستند که چهار منطقه اصلی بوده و احتمالا این تعداد بیشتر هم بوده است (جدی، 82:1392).

خطوط مهرهای باستان:

با توجه به اهمیت خطوط گوناگون نقر شده بر روی مهرها باید یادآور شد که شکل‌های هندسی مهرهای نخستین بهترین سند به جا مانده از کهن‌ترین خط انسانی یعنی پایه و اساس پیدایش خط تصویری یا باستانی‌ترین کتاب‌های انسانی است در حقیقت خط حاصل تکامل نقاشی‌های صخره‌ها و غارها است و نیزعلائم و طرح‌های ابتدائی روی مهرهای نخستین الگوهای ابتدائی خط تصویری است کشف نقش مهری خط دار و الواح کتیبه‌ای با خطی متفاوت از خط میخی متداول در بین‌النهرین و هیروگلیف مصر یا عیلام به صورت عمودی و افقی مربوط به سه هزار سال پیش از میلاد از شهر تاریخی جیرفت (حوزه حلیل رود) نشان می‌دهد تنها قوم دارای خط نبودند و این تمدن جنوب شرق ایران بوده که بر سومر اثر گذاشته (خلیلی، 18:1382). خط جایگاه ویژه‌ای هم بر روی مهرها داشته که امروزه با بررسی این خطوط و نقوش تصویری همراه آن سیر تحول فرهنگ و هنر هر قوم را ارزیابی می‌کنیم به طور کلی خط‌های میخی پهلوی (قبل از اسلام) و خط‌های کوفی، طغرا، تعلیق و نستعلیق (بعد از اسلام) پرکاربردترین خطوط در سیر تحول حکاکی خط روی مهر بوده است و علاوه بر اطلاعات شگفت انگیزی که پس از خواندن متن‌ها و ترجمه گل نبشته‌های هخامنشیان در مورد وجوه زندگی در ایران باستان آشکار خواهد شد آن‌ دسته که علاوه بر خط عیلامی در بر دارنده نبشته‌هایی به خط آرامی نیز هست که گواه وجود فرهنگی چند زبانه در تخت جمشید است (دو مهر پرنکه عموی داریوش شاه بزگ و رئیس دیوان است که کتیبه به زبان آرامی است ولی زبان مادری صاحب مهر آرامی نیست) واژگان سبکی و شمایل نگاری هر دو مهر یادآور هنر آشور است (جدی، 61:1392).

در همه مهرها که داریوش به کارکنان بلند پایه‌اش به عنوان مهر خدمت می‌داد تصویر یک نخل و در مهر مشهور داریوش (داری ووش = دارنده خوبی) تصویر دو نخل دیده می‌شود این مهر استوانه‌ای که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود متعلق به حدود سال 523 قبل از میلاد است و سه ردیف خط میخی در چپ و نقش مهر به سه زبان پارسی باستان سمت راست عیلامی و بابلی با جمله (آدم داری ووش خشای ثی ی = منم داریوش شاه) مهر دیگری نیز متعلق نیز متعلق به داریوش بزرگ در موزه ملی ایران که به شکل نگین انگشتری مستطیل شکل (20،24.5) میلیمتر و از جنس حدید (حاکمی، 120:1334) بر این مهر با خطوط میخی جمله منم داریوش شاه به سه زبان در شش ردیف حکاکی شده است و قدیمی‌تر از مهر موجود در موزه بریتانیا به نظر می‌رسد و در دو زبان پارسی و عیلامی به کلمه شاه اکتفا شده ولی در زبان بابلی واژه بزرگ به آن افزوده شده است مهر دیگری که منسوب به اردشیر پادشاه است نیزه‌ای در دست راست دارد و ترکشی بر دوش با دست چپ طنابی را می‌کشد که از گردن سه مرد مغلوب می‌گذرد (نماد قدرت شاه) متنی هم با این معنا وجود دارد من اردشیر هستم شاه بزرگ (نماد قدرت) الفبای خط میخی را که زبان فارسی باستان به آن خط نوشته می‌شده بهتر است خط پیکانی بنامیم چرا که ایرانیان به نوشته کوه بیستون آن را (دی پی) می‌نامیدند (جدی، 1392: 106_104).

مهر در دوره قاجار:

در این دوره که بیشترین تعداد آثار طراحی مهرها را به خود اختصاص داده، با گوناگونی بیشتر در حروف، تزئینات و تنوع در شکل ظاهری مهرها مواجه هستیم و استفاده روز افزون از مهر کار وزارتخانه‌هایی چون پست و عدلیه شروع استفاده تمبر (1285 هجری قمری) و در نتیجه رواج کتاب نامه‌ها و اسناد گوناگون در میان مردم عادی کوچه بازار که پیشتر مختص رجال حکومتی و احکام دولتی بود سبب شد تا تمام مردم برای خود مهری تهیه کرده و از آن برای اعتبار بخشی به نوشته‌های خود بر اسناد گوناگون از مصالحه‌نامه، قباله، عقدنامه شهادت‌نامه، برات، توافق‌نامه و نامه بهره ببرند ازاین‌ رو اکنون مهرهای فراوانی از آن دوره باقیست که گرچه کیفیت هنری قابل ملاحظه‌ای ندارد و به دست حکاکان معمولی و نیمه ماهر که بهای کمتری دستمزد می‌گرفتند ساخته می‌شد (مهرهای تجارتی) اما آئینه تمام‌نمای سلایق طبقات اجتماعی و فرهنگ آن روزگارند (جدی، 1392: 220_235). بعد از ظهور اسلام تاکید پیامبر بر اهمیت خط خوش بود در نتیجه هنر خوشنویسی شکوفا شد و از آنجائیکه پیکرنگاری و تندیس‌سازی نهی شده بود هنرمندان نو مسلمان ناگزیر بودند ابزار نیروی خلاقه را در عرصه کتابت بیان کنند بدین ترتیب خوشنویسی عامل تجلی معنویتی شد که از کمال درون سر چشمه می‌گرفت با ورود اسلام (تصویر) که پیش از اسلام متداول بود از مهرها و سکه‌ها حذف شد و خوشنویسی و حکاکی خطوط رونق بیشتری یافت و چیزی که در مهرها اهمیت داشت سجع‌ها و عبارات سفارشی بود که بر مهرها حک می‌شد مانند: لا حول و لا قوت الا بالله، ربنا الله، الحکیم الدنیا غرور و با الله ثقه یا معاویه، العزه الله وحده و … که این رسم تا همین اواخر بر مهرها یا انگشتری دیده می‌شد (جدی، 1383: 7-154). قدیمی‌ترین مهر اسلامی، مهرحضرت محمد (ص) است که با سجع (محمد رسول الله) مزین نامه‌های آن زمان بوده و شرح آن در تحفه خطاطین آمده است البته تا کنون چندین مهر و نقش مهر با نام پیامبر (ص) یا ائمه اطهار در مجموعه‌های گوناگون دیده شده‌اند که به قطعیت نمی‌توان از صحت انتصاب آن مطمئن بود. گفته می‌شود اولین مهر قاجاری بر فرمان فتحعلی‌شاه قاجار به سال 1239 هجری قمری مبنی بر اعطای منصب سرکشیکچی‌باشی به سلطان احمدمیرزا حائز اهمیت ویژه است.

خطوط مهرهای دوره اسلامی:

ایرانیان در قرون میانه اسلامی برای اولین بار کتابت را به عرصه هنر آوردند و خالق شگفتی‌هایی در این زمینه شدند خط به مرور ارزشی مستقل از ادبیات یافت، چنانکه با ابداع خطوط شش گانه محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع، توقیع از خط کوفی و سپس با تکمیل خط تعلیق و نستعلیق در حدود سال 800 هجری قمری و بعدها خط طغری نیز بوجود آمد که یکی از پر کاربردترین خطوط برروی مهرها برای نوشتن القاب و نام شاهان که به خط درشت پیچیده بر بالای فرامین پادشاهان روی مهر بیشترین کاربرد را داشت و تا زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی نیز رواج داشت ولی به مرور ساده‌تر شد و سپس بر مهرها حکاکی شد (جدی، 1383: 154_170) مهرهای فراوانی که خط پهلوی و کوفی بر روی آنها نقش شده است از آن دوران وجود دارد که نشان دهنده رابطه تنگاتنگ این دو خط‌‌‌اند
(ترابی طباطبائی، 50:1350) در اغلب این مهرها سطری به خط پهلوی و سطر دیگر به خط کوفی نگارش می‌یافت از آن به بعد با رواج دیگر خطوط خط نسخ و سپس خط نستعلیق عرصه نسخه‌های خطی را از آن خود کردند.

در ایران در طغراهای آغازین، فرمان‌ها و حکم‌ها که با آب طلا به صورت خاص با متنهایی نظیر (حکم والا شد) (فرمان جهان مطاع شد) و … و در عهد قاجار سجع‌های (الملک الله تعالی) (حکم همایون شد) (فرمان والا شد) و … یکی از ارکان مهم اسناد به شمار می‌آمد صورت دیگری از خط طغرا که تا کنون موقعیت کاربردی خود را در آثار هنری مختلف حفظ کرده، نوشتن نام یا سجع‌های خاص به این خط است که مهمترین کاربرد آن، نقش برخی از مهرهاست (همان: 180_5) هنر سجع نویسی بر روی مهر که نوعی نثر است و درآن مصرع، ابیات، واژه‌های هم‌قافیه و مناسب و … بکار برده می‌شود و انتخاب آن بنا به نسب فرد، اعتقادات مذهبی، عنوان، شغل و … برای حک روی مهرها انتخاب می‌شد سجع مهر پادشاهان سند گویای سلیقه آنهاست و توجه به مضمون آنها به جز آشنایی با نام و کنیه، سلیقه و اعتقادات صاحبان آنها را نیز به خوبی آشکار می‌سازد که بیشتر با خط نستعلیق نوشته و با نقوش مختلف تزئین می‌شده است (جدی،239:1387) رجال و شاهزادگان قاجار افزون بر مهرهای شخصی که حاوی نام یا سجعی موزون به همراه نام آنها بود، مهرهایی با القاب خاص و پسوندهای نظیر الدوله، السلطنه، ملک، ممالک، رکن الدوله، مستشارالسلطنه و … نیز داشته‌اند.

به طور کلی در دوره قاجار مهرها که هر کدام برای گروه‌های خاص طراحی شده دو گونه بوده اند:

1)مهرهای نوشتاری (طراحی شده با حروف):

گروه اول: مهرهایی با کیفیت بالا از نظر خوشنویسی بسیاری از این مهرها در پیشانی و سمت راست اسناد و احکامی قرار گرفته‌اند که متن سند نشان از وابستگی صاحب مهر به سیستم دولتی دارد مهرها اغلب مربعی شکل و در اندازه‌های بزرگتر از قطع معمول با نام‌هایی شعر گونه یا ساده کنده شده بر آن به تنهایی با فاصله‌ای چند سطری از متن قرار دارند که اندازه، شکل نوشتار و مضمون تداعی قدرت بصری و اجتمایی شخص مورد نظر را تداعی می‌کند که بوسیله هنرمند حکاک خلق شده.

گروه دوم: مهرهای مشابه گروه اول که مهر دوم دارنده‌گانشان محسوب می‌شده پادشاهان صاحب منصبان اشراف و نخبگان دارای چندین مهر بودند که بنا بر ضرورت از یکی از آنها استفاده می‌کردند مهرها غیر رسمی‌تر یا به عبارتی مهر دوم محسوب می‌شده بیشتر با القاب السلطنه، الدوله، الملک همراه هستند و تعدادی مهر با ترکیب طغرا نویسی با شکل بیرونی بیضی و تزئیناتی گلها، اسلیمی‌ با ضخامت‌های متفاوت ازجنس عقیق، نقره و برنج ساخته شده‌اند نام کوچک افراد ساده‌ترحک شده و مهرها شبیه به هم هستند مگر آثار ماهرانه و متفاوت استاد کار این دوره، میرزا طاهر حکاک‌باشی (همان12_58).

گروه سوم: مهرهای افراد معمولی با حرفه‌های معمولی در لا به لای اسناد و مدارکی که در ظاهر کم ارزش و بی اهمیت به نظر می‌رسند به دست ‌نوشته‌هایی جالبی بر می‌خوریم که ممهور به شکل‌های ساده مهر هستند که متعلق به افراد معمولی با حرفه‌های معمولی و گاه پیش پا افتاده، سربازان اجیر شده یا مهرهایی که به جای امضای شخصی بوده، هستند (هنوز در میان افراد بی سواد یا کم سواد استفاده می‌شود) طراحی مهرها بسیار ساده، شکل بیرونی بیضی یا مربع، حاشیه زمخت و غیر فنی و نوشته‌ها با خطوط ضعیف نستعلیق مانند، گلها و تزئینات بسیار ساده، استفاده از نام‌های مذهبی یا حسین، عبدالرضا، فتاح و … نشانی ازفرهنگ اسلامی و ریشه‌های آیینی و ملی، درقالب واژه‌هایی مانند یکشنبه (ایام هفته)، محرم (نام ماه‌ها)، بهرام اسامی و نام کوچک افراد و … در مهرها نمود یافته‌اند (احتشامی، 1385: 50_28).

گروه چهارم: مهرهای خوش ساخت روحانیون نظام سنتی، نوع ارتباطات اجتماعی و شیوه معیشتی را بوجود آورد که روحانیون بتوانند در مسائل حقوقی، رسمی، قراردادها، معاملات مختلف، قاضی الطرفین، شاهد و عادل، آگاه و مورد اطمینان مردم و محاکم با مهرهایشان رسمیت و قدرت اجرایی داشته باشند.

اندازه مهرها متنوع و به شکل بیضی و مربع با خطوط نستعلیق، نسخ و ثلث به صورت حروف فارسی یا عربی با مضامین مذهبی، اسامی ائمه، قسمتی از آیه قرآنی و … بوده است.

گروه پنجم: مهرهای مشاغل معتبر که به شکلی وابسته به سیستم حکومتی بودند به تعبیری دوره قاجار را می‌توان دوره پیش از صنعتی شدن دانست که گروه‌های صنفی گوناگونی درشهرهای کوچک و بزرگ و پایتخت (تهران) در سطوح مختلف به داد و ستد، امور بازرگانی، تجاری، اداری، نظامی و مانند آنها مشغول بودند و این مشاغل غالبا نوظهور، نیازمند نام‌های تازه شدند که بنا به شغل‌شان از سوی خود یا اشخاص معتبر یا سیستم حکومتی به این القاب مشهور شدند و مهرها برای‌شان کاربرد رسمی داشته‌اند اعتماد دفتر، معتمد لشکر، سردارنظام، رئیس الاطباء و …که رابطه افراد با حرفه اصلی‌شان مشخص شده که اکثر این مهرها از سطح بالایی در طراحی، شکل بیرونی، خط و جایگاه اجتماعی صاحبان‌شان بر خوردار بودند و جزء گروه مهرهای درجه یک محسوب می‌شوند (همان، 1385: 70_52).

گروه ششم: مهرهای که در آنها نام علی بکار رفته است غالب مهرهای قاجار به خط نستعلیق، ثلث و نسخ که جنبه رسمی‌تری دارند خطاطی و حکاکی می‌شدند مخصوصا درسال‌های واپسین دوره قاجار بوده است که عموما ضعیف و طراحی نامناسب و نوعی آزادی عمل خطاطانه (نه خوشنویسانه) داشته اما دارای جسارت ولی با کم تجربگی و سرعت عمل مهرساز (مهرکن) تاثیر بصری مطلوب ایجاد کرده بود که همواره با نام علی همراه بود (جدی، 1387: 75_110).

گروه هفتم: مهرهای که در آنها پیشوند مهر عبد بکار رفته که دلایل جامعه شناسانه و ریشه درمحیط زندگی، آداب، روحیه و فرهنگ مردم دارد نام‌هایی که نماد قدرت و سلحشوری همراه‌اند (پولاد، زوبین) یا ترکیبی که با کلمه شیر ( شیرعلی، شیر محمد، برای پسران) نام‌های اجناس قیمتی (طلا یا فیروزه برای دختران) نام گل‌ها و جانوران زیبا (بنفشه، نرگس، آهو و طاووس) کلمه عبد یعنی بندگی خدا و تسلیم در برابر اوست کلمه غلام و ترکیبات آن که از طراحی معمولی و ساده با تزئینات کلاسیک و غیر ماهرانه از جنس برنج مرسوم بوده.

2)مهرهای تصویری:

گروه اول: مهرهایی با نقش صورت انسان تصاویر به همراه نوشته‌ای کوتاه است که گاه با تزئینات گیاهی و نقش‌های حیوانی کوچکتر همراه است که قدرمسلم هیچ یک از تصاویر شباهت قطعی با صاحبان آن نداشته است اما اجزای مهم و قابل تشخیصی در آنها است که تا حدودی شناسایی صاحبان آنها را ممکن می‌سازد نوع کلاه‌ها، سبیل‌ها، حالت کلی چهره‌ها و حتی نقوش گیاهی و جانوری به این مهرها ویژگی‌های منحصر به فرد بخشیده است این مهرها بیشتر در اختیار کسانی بوده که موقعیت اجتماعی بالایی نداشته‌اند که در اواخردوره قاجار این مهرها در میان اصناف و به خصوص نظامیان رواج داشته که به دلیل تازگی و بیان خلاقه صورت‌ها چشم‌گیر هستند ولی در منابع رسمی به کار نرفتند و به دلیل موقعیت اجتماعی صاحبان‌شان در حاشیه اسناد معتبر زده نمی‌شدند خط‌ها و تزئینات با خوشنویسی مرسوم متفاوت بوده این مهرها بیشتر برای دریافت مواجب شش ماهه نظامی‌گریشان بوده که آنرا تایید و جلوی نام خود را امضا می‌کردند.

گروه دوم: مهرهایی که نقش حیوانات را دارند نقوش این مهرها تا حدودی بیانگر نوع اشتغال صاحبان آنها به حرفه‌هایی است که به طریقی با حیوانات در ارتباط است نقش‌های آهو، گوزن و دیگرحیوانات نشان دهنده شکارچی بودن صاحب آن یا تصویر ماهی حکایت از صیاد بودن مالکان مهرها هستند با این حال رابطه‌ای میان نقوش حیوانات درنده مانند شیر نماد قدرت و جسارت بوده در برخی از این نوع مهرها شکل بیرونی مهر تغییر کرده و آخرین مهری که از این گروه دیده شده نقش دو میمون دیده می‌شود که به نظر می‌رسد نشان دهنده یک صحنه شیطانی باشد که در آثار تصویری دوران باستان گاه به شکل انسان دم‌دار ظاهر شده است (گرچه بیان چنین مفاهیمی در دوره قاجار عجیب به نظر می‌رسد احتمالا استفاده از نقش حیوانات در آنها تا حدودی الهام گرفته از مهرها و نشان‌های رسمی و دولتی است که نقشی از شیر یا شیر و خورشید در ترکیب با نام آن تشکیلات دولتی بکار می‌رفته است) برخود دارد (همان: 120_160).

نتیجه‌گیری:

کشف مهرهای متعدد حکاکی شده حاکی از این است که مهر در قرون متمادی مورد استفاده قرار گرفته و در قدیمی‌ترین مهر ها تصاویر و نقوش گوناگون حتی رمز گونه حک شده است و از دوره اسلام به بعد از حکاکی تصویر انسان بر روی مهر اجتناب شده او به جای آن به حک نام صاحب مهر، آیه‌ای مناسب از قرآن و تاریخ حک آن، سجع و کلمات آهنگین، مدح و … بر روی سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی پرداختند به مدت هفت هزار سال استفاده از مهر تضمینی بر اصالت، مالکیت، مشارکت مستند در مبادله‌ای قانونی، یا محافظت از کالاها در برابر دست اندازی‌های افراد بود حتی امروزه برای حفاظت و ضمانت کالاها، پلمپ‌های سربی که با اثر مهر مقامی اداری به ریسمان یا قطعه‌ای مفتول فلزی باریک متصل می‌شود معمول است مهرهای ایران و نقوش آنها می‌توانند حلقه رابطی میان دو دوره از شکوفاترین دوره‌های تاریخ ایران پیش و پس از اسلام محسوب شوند حمایت حاکمان این دوران علاقه وافر به قدرت و قدرت‌نمایی میان مردم خود و دیگر ممالک باعث رشد و شکوفایی هنر حکاکی شد مخصوصا آنهایی که نقوش نمادین از قدرت را به نمایش گذاشته دراین پژوهش توانستیم به پرسش‌های اول بحث نیز پاسخ دهیم که:
1) نقوش مورد استفاده بر مهرهای دو دوره در ابتدای امر با نوعی الگوبرداری از تمدن آشور و پادشاهی عیلام و سعی در احیاء نقوش آنها بوده اما در ادامه از تنوع و خلاقیت ویژه‌ای برخوردار شد و در دوره قاجار نقش انسان از آن محو شد.
2) تمامی نقوش در دو دوره بر اساس باورهای دینی، اسطوره‌ای و فرهنگی مردم آن زمان شکل گرفت کاملا هدفمند ترسیم و بکار برده شد.
3) نقاط افتراق و اشتراک نقوش این دو در سه بخش دیده می‌شود، شکل ظاهری مهرها، نقوش روی مهرها، خوشنویسی و خط روی مهرها نماد قدرت در تمامی دوران‌ها زائیده ذهن بشر (حکمرانان و صاحبان قدرت) به انحاء مختلف برای بیان تسلط بر زیردستان خود و نشان دادن قدرت به سایر اقوام بیان شده، و با تمام تغییراتی که در نظام فکری دولت‌ها، جغرافیا، قومیت، فرهنگ و … نشان دادن قدرت لذت بخش و نشانه اقتدار و ادامه نسل آنها بوده عناصری که به کرات در تمامی این دوران از دوران کهن و باستان تا حال و خصوصا در مقایسه نماد شناسانه و تطبیق دو نظام شاهی قبل (هخامنشی) و بعد (قاجار) از اسلام بر روی آثار هنری و خصوصا مهرها دیده شده نشان قدرت است که مورد بررسی قرار گرفت.

در یک جمع‌بندی کلی که در جدول بالا نیز به آن اشاره شده:

اهم نقوش قبل از اسلام: حلقه اهورامزدا (فروهر)، بال عقاب، انسان_پرنده، چیرگی شاه بر حیوانات،شاهی با شکار شیر یا گراز، اسفنکس نقش حیوانات صید شده زیر پای شاه گریفین_مرد (شاه) تاجدار، حیوانات با پیکان در بدن، ابوالهول، شاه در هیبت پهلوان، بال به شکل‌های مختلف، گاونر بالدار، حلقه بالدار، حیوان تک شاخ، نقش اسراء و پیاده سواران ملل دیگر در کنار پیروزی شاه، درخت نخل، خطوط میخی، پارسی و ایلامی به حالت ردیفی و کتیبه ای.

اهم نقوش بعد ازاسلام: تسلط خوشنویسی به جای تصویر (خط کوفی، خطوط ششگانه و خط طغرا)، آوردن نام و اسامی افراد، سجع، دعانویسی و … نقش صورت شاه، نقش حیوانات (پرندگان، ماهی، شیر، گرگ)، نقش ابنیه (گنبد و بارگاه) نقش اسلیمی‌ها و گیاهان نقوش تزئینی.

تمامی این نقوش در یک مورد حرف مشترکی دارند و آن بازنمایی و نمایان ساختن قدرت است فارق از هر چیز و اینکه درخلقت ما این غریزه نیز گذاشته شده و آن حس لذت از بیان قدرت است که در صورت عدم تفکر و مهار آن دست‌آویزی برای زورمندان می‌شود به هر روی از نتایج به دست آمده یکی از راه‌های دستیابی به آگاهی از نظام معیشتی، آداب و رسوم،سنتها، نظام اداری، فرهنگی، مذهبی،ا عتقادات و… غور در آثار (مهرها) آنهاست و معرفتی که ازسیر تحول تاریخی، فرهنگی و هنری آن حاصل می‌شود تا هر چه بیشتر بتوانیم به غنای فرهنگی و هنری این مرز و بوم پی ببریم.

فهرست منابع:

کتاب‌ها:

1) ا حتشامی، محسن. (1385). مهرهایی از جنس عشق.تهران:خورشید.

2) پاکباز، روئین. (1390). دائرةالمعارف هنر، نقاشی، پیکره سازی، گرافیک، تهران: فرهنگ معاصر.

3) پرادا، ادیت. (1375). هنر ایران باستان (تمدن‌های پیش از اسلام). مترجم: یوسف مجید‌زاده، تهران: دانشگاه تهران.

4) پرادا، ادیت . (1383). هنر ایران باستان. مترجم : یوسف مجیدزاده، تهران: دانشگاه تهران.

5) پوپ، آرتور ابهام. (1338) شاهکارهای هنری ایران. مترجم: پرویز خانلری، تهران:فرانکلین.

6) جدی ، محمد جواد. (1383). دانشنامه مهر و حکاکی در ایران. تهران : فرهنگستان هنر.

7) کولون،دومینیک و پرادا، ایدت. (1378) مترجم: پوریا خدیش، تهران.

8) هال، جیمز. (1380) فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. مترجم: رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

مقاله‌ها:

9) افشار مهاجر، کامران و کلهر، سحر. (1391). بررسی بصری طغرا و مهرهای سلطنتی ایران (ایلخانان_قاجار) نشریه هنرهای زیبا_هنرهای تجسمی، دوره 17،شماره3 صفحات 25_35.

10) روستایی، محسن. (1383). بازخوانی فرمانی منحصر به فرد از عهد قاجار (123 ق.م). ممهور به مهرهایی مزین به نام چهارده معصوم (ع) گنجینه اسناد،شماره 6. صفحات2_20.

11) صمدی، مهرانگیز. (1367). ماه در ایران. مجله علمی و فرهنگی.

12) فکری پور،کتایون. (1393). بررسی هنر مهرسازی در زمان هخامنشیان و ساسانیان، مجله نقشمایه ،سال اول شماره 5. صفحات 2_14.

13) ملک زاده (ملکه)، بیانی. مهرها وسائل شناسایی روزگاران کهن، مجله هنر و مردم،دوره 12، شماره 133، صفحه 52.

14) همایون فرخ، رکن الدین. (1349). مهر و نشانه‌های استوانه‌ای ایران باستان. مجله بررسی‌های تاریخی. سال چهارم شماره 9. صفحات 40_65.

سند اینترنتی:

.15. Friar, Stephen.(1987).A New Dictionary of Heraldry. London: Alpha books /A&C Black
.16. pope ,Arthur.(1990),A survey of Persian Art ,Japan ,An Asia Institute Boo , vol .VII
.17. Raby , Julian. (1999) , Qajar ,Portraits ,London & New York, I.B.Tauris Publishers
.18. Sothebys .(1992) October ,(1998) 30 April, (2000) 13 April, (2002) 16 October , Arts of
.Islamic World
.19. Wulff, Hans E , (1966) THE TRADITIONAL CRAFTS OF PERSIA , THE M. I. T

.PRESS. London

مرجع: تطبیق نماد قدرت بر روی نقوش مهرهای دوره هخامنشی با دوره قاجار.
محمدرضا شریف زاده، دانشیار مدرس و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
نینا بهزادی، دانشجوی دکترای رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام شهرری.