بررسی مهرهای دوره صفویه و قاجاریه

بررسی تطبیقی مهرهای دوره صفویه و قاجاریه ایران در موزه بریتانیا

(مهردخت ضیاءپور_علی‌اصغر کلانتر)

خلاصه
در طول تاریخ از مهرها برای ثبت مالکیت و اعتبار بخشیدن به اسناد، فرامین، نامه‌ها و کالاها استفاده شده است. در عصر صفوی و قاجار همزمان با تغییراتی که در فضای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و هنری کشور رخ داد، استفاده از مهرهایی با مضامین مذهبی شیعی، خوشنویسی، تزئینات و ترکیب‌بندی بدیع و حکاکی‌های ماهرانه گسترش یافت. موزه بریتانیا، اولین موزه عمومی ملی جهان است که در آنها نمونه‌هایی از آثار مهرهای دوره‌های صفویه و قاجار وجود دارد. در این موزه 52 مهر به صورت آنلاین قابل دسترسی می‌باشد و مورد بررسی قرار گرفته است جامعه آماری این پژوهش مهرهای دوره‌های حکومتی صفویه و قاجاریه در موزه بریتانیا است و تمام نمونه‌های موجود، مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
هدف پژوهش شناخت نوع نقوش، خطوط و شکل‌های بکار رفته در نمونه‌ها است. داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای گردآوری شده است. سوال پژوهش این بوده که بر اساس نمونه‌‌های مورد بررسی، محتوای فرمی و مضمونی مهرها در گذر از دوره صفویه به قاجار چه تغییراتی داشته است؟
در راستای یافتن پاسخ، ابتدا ویژگی‌های مهرها بررسی و نقوش آنها در انواع انسانی، حیوانی، گیاهی و مضامین قرآنی تقسیم شده است و سپس مهرهای دوره صفوی و قاجار از لحاظ محتوا و فرم ظاهری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

مقدمه
مهرها از قدیمی‌ترین آثار بدست آمده در ایران هستند. انسان اولیه پیش از اختراع خط، برای نشان دادن مالکیت خود بر اشیاء به ساختن مهر فکر کرده است. کنده‌کاری بر جای مانده از دوران پیش از تاریخ بر بدنه‌ای صخره‌ها و دیوار غارها، اولین نشانه است که پیشینیان از خود به یادگار گذاشته‌اند. این اشیاء کوچک در دوران پیش از اسلام دارای نقوش انسانی گیاهی، حیوانی و خط بودند. بعد از اسلام با تغییر نقش بر روی مهرها، کارکرد آن‌ها همچنان ادامه داشته است. گروه مختلف جامعه بنا بر موقعیت اجتماعی و سیاسی از مهرهای خاصی استفاده می‌کردند. اغلب این مهرها در پای اسناد، قراردادهای مهم تجاری و سیاسی استفاده می‌شده است. موزه بریتانیا اولین موزه عمومی ملی جهان است که در سال 1753 میلادی تاسیس شد و درهای خود را در سال 1759 میلادی به روی بازدید کنندگان گشود. این مرکز به عنوان اولین موزه ملی جهان تمامی حیطه‌های دانش بشری را پوشش می‌داد. در حال حاضر این موزه هر ساله بر اساس آمارهای این مرکز، پذیرای بیش از شش میلیون بازدید کننده داخلی و بین‌المللی است. در این موزه مجموعه‌ای از آثار مختلف جهان نگهداری می‌شود که یکی از آثار ارزشمندی که در این موزه است، مجموعه‌ای از مهرهای دوره قاجاریه و صفویه ایران می‌باشد که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. مسئله پژوهش این بوده که بر اساس نمونه‌های مورد بررسی، محتوای فرمی و مضمونی مهرها در گذر از دوره صفویه به قاجار چه تغییراتی داشته است؟

مُهر در لغت و کاربرد
در ارتباط با تعریف واژه مهر در لغتنامه عمید چنین آمده است : مُهر آلتی است از فلز، سنگ، عقیق، لاستیک و جز آن‌ها که بر آن نام و عنوان کسی یا بنگاهی را وارون کنده باشند و چون بر آن مرکب و جوهر مالند و آنگاه بر کاغذ فشار دهند نام و نقش مذکور بر آن ثبت شود.
مهر افراد خاص در دوران صفوی و قاجار بیشتر از انواع عقیق ساخته می‌شد. عقیق نوعی کوارتز نهان بلور از خانواده‌ا‌ی کلسدونی است که رنگ‌های متنوعی دارد. رایج‌ترین رنگ‌های مورد استفاده قهوه‌ای، سرخ، کبود، سیاه، زرد، سفید و شیری بوده است. دلیل استفاده از عقیق در مهرها مقاومت و استحکام بالا؛ ضمن داشتن قابلیت حکاکی می‌باشد. مهر مردم عادی در عصر صفوی و قاجار فلزاتی مانند نقره، مس و برنج بود(توکلی بزاز، 1380 : 65) از دیدگاهی دیگر مهر اینگونه تعریف شده است.
مهر شیئی است ساخته شده از ماده‌ای سخت که نقوشی فرورفته بر روی آن کنده شده‌اند و با فشردن مهر بر روی گل یا موم نقش برجسته‌ای بر روی آن باقی می‌ماند که به آن اثر مهر می‌گویند. مهرها در واقع وسیله‌ای برای تضمین مالکیت و اصالت کالاها بودند. (محمدیزاده، 1396 : 1)

مهر در دوره صفوی
در دوران صفوی به ویژه از زمان شاه‌عباس به بعد رونق بازرگانی سبب بهبود رشد اقتصادی و افزایش قدرت مالی دولت می‌گردد و به تبع آن سازمان اداری و دیوان‌سالاری گسترش یافته و مناصب اداری جدیدی شکل میگیرد. پیچیده‌تر شدن تعاملات و روابط نیازمند ایجاد مناصب مرتبط با مهرداری جهت ممهور کردن فرامین، نامه‌ها و اسناد و رواج مشاغل مربوط به مهرسازی می‌گردد (محمدی زاده، 1396 : 25 ). در دوره صفوی استفاده از مهر بسیار مورد توجه بوده و همه اشخاص از افراد عادی گرفته تا صاحبان مناصب و شاهان صفوی صاحب مهرهای متعددی بودند.کاربرد آنها با هم متفاوت بود و هر یک از آن‌ها برای مهر کردن گونه‌ای از فرمان‌ها یا نامه‌ها به کاربرده می‌شد.

شیوه‌های مهرسازی و حکاکی آن در عصر صفوی
مهر به دست پر توان انسان از زمان‌های بسیار دور، در قالب یک اثر هنری ساخته شده است و نام و عنوان اشخاص مهمی چون شاهان و بزرگان اقوام مختلف، یاد می کند. شاهان صفوی، بیش از دو سده (شانزدهم تا هفدهم و دهم تا دوازدهم) حامیانی قدرتمند برای هنر و هنرمندان ایران بوده، و اکثر رشته‌های صنایع دستی از جمله صنعت و هنر مهرسازی در این دوره رونق و پیشرفت قابل ملاحظه‌ای یافته است. (سید رضوی، 1389 : 130 ) این مهرها بر اساس جایگاه دارنده و مالک آن که شامل سلاطین، صاحب منصبان، اعیان، افراد خاص و مردم عادی می‌شدند، دارای ویژگی متفاوتی بودند. مهر مردم عادی فلزی ساخته میشد. سلاطین، صاحب منصبان، اعیان و اشراف و افراد خاص صفحه حکاکی شده‌ا‌ی مهرهای خود را از سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی به ویژه عقیق؛ و دسته یا رکاب آن را اکثرا از فلز می‌ساختند. بر روی مهر مردم عادی که معمولا از فلزاتی چون مس و برنج و گاهی نقره ساخته میشد، اغلب فقط نام مالک آن حک می‌شد؛ اما در بعضی موارد علاوه بر درج نام دارنده، نام پدر و گاهی تصویر گیاهی، جانوری و یا آرایه‌های تزئینی دیگری استفاده شده اساتید مهرساز باید به این فنون آگاهی داشته باشد:

1)خوشنویسی و ترکیب
2) سجع نگاری
3) حکاکی.

به طور خلاصه بارزترین ویژگی‌های مهرهای عصر صفوی از این قرارند:

1)درج تاریخ ساخت مهر
2) رواج یافتن خط نستعلیق در مهرها
3) مضمون مذهبی و شیعی در مهرها
4) استفاده از ختایی جهت تزئین مهرها

مهر در دوره قاجار
مُهرکَنی و حکاکی در دوره قاجار از رونق نسبی برخوردار بود. این رونق به واسطه اعتبارمندی حقیقی و حقوقی طبقه‌ای متوسط جامعه در امور استادی و دیوانی بوده است. حرفه حکاکی از زمره اصناف میان‌دست جامعه‌ای پیشه‌ور در دوره قاجار به شمار می‌آید. بخش مهمی از ساختار و ساختمان یک مهر همچون سجع‌نگاری، خوشنویسی و ترکیب با قاعده‌ای چپ‌نویسی در شیوه‌های مختلف پیشه‌ای مهر و حکاکی تقریبا یکسان بوده است. این‌ها بازنمایی از کارکرد مهر در امور اسنادی و دیوانی به حساب می‌آمدند و طبیعتا ضوابط اجرای آن‌ها نمی‌توانست از یکدیگر چندان متفاوت باشد(ابوالقاسمی، پورمند، 1390 : 60) گروه‌های مختلف جامعه بنا بر موقعیت اجتماعی و سیاسی از مهرهای خاص استفاده می‌کردند. اغلب این مهرها در پای اسناد، قراردادهای مهم تجاری و سیاسی استفاده می‌شده تا بدین وسیله به معاهده‌ای خود سندیّت بیشتری ببخشند. در عصر قاجار به علت گسترده شدن روابط اجتماعی و نفوذ فرهنگ غرب، نیاز به مهر کردن اسناد بیش از پیش ضروری گردید و همه افراد جامعه در صنف‌های مختلف دارای مهر شدند.

بررسی تطبیقی مهرهای دوره قاجاریه و صفویه
مهرهایی که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شوند را می‌توانیم در اشکال بیضی و چند ضلعی شکل و مضامین ساده، گیاهی، عبارات قرآنی، انسانی و جانوری دسته بندی کنیم.

مهرهای ساده بیضی و چندضلعی
این نوع مهر به علت داشتن فضای محدود جهت حکاکی، دارای عبارات کوتاهی از نام و یا القاب شخص است.رایج‌ترین متون، حک اسم به تنهایی بر روی مهر است. از آنجایی که فقط نام اشخاص بر روی مهرحک می‌شده، متناسب‌ترین شکل زمینه، بیضی و چند ضلعی بود. (تصویر 1)، نمونه‌ای از مهر دوره قاجار می‌باشد که با خطوط عمودی و افقی به شش قسمت تقسیم شده است و نام شخص (عبدالرحمن) بر روی آن حک شده است تصویر مهری از دوره قاجاریه است که تکنیک آن حکاکی و خط شکسته نستعلیق و جنس آن قرنیه و سنگ کارنلین می‌باشد در (تصویر 3) نمونه‌ای دیگری از مهر ساده از دوران صفویه است که فرم آن چند ضلعی و تکنیک آن حکاکی می‌باشد.زبان این مهر ارمنی است و توسط (Sir denis wright) به این موزه اهدا شده است.

مهرهای دارای نقوش گیاهی
دسته دوم نقوشی که در این آثار به چشم می‌خورد، نقوش گیاهی هستند. این آثار شامل نقوش انتزاعی اسلیمی و ختایی است که هر دور دارای ساقه حلزونی می باشند پاریزی معتقد است ویژگی این نقوش چرخش چشم در متن کادر است. همچنین این نقوش در مهرها برای پر کردن فضاهای خالی بین نوشته‌ها نقش مهمی دارند در (تصویر 4) نوشته آن (خاک پای عالم مصطفی) و (تصویر 5) به معنی (بنده محمد علی عبدالحمید) می‌باشد. مجیدی (51:1396) معتقد است کارکرد دیگری که برای این آثار اسلیمی می‌توان متصور شد جلوگیری از جعل و ساخت مهرهای مشابه می‌باشد.

مهرهای دارای عبارات و مضامین حک شده دینی

نوشته مهرها ادعیه، احادیث، نام ائمه، اذکار و یا اشعار و نام و یا سایر عبارات اعتقادی است که بر روی آنان حک می‌شود. به عنوان مثال در دوره صفویه نمونه‌ای از مهر وجود دارد که که با خط شکسته نستعلیق و به روش حکاکی کار شده است. و مضمون کتیبه آن (ماشا الله لا حول و لا قوه الا بالله استغفرالله) است که به معنی هیچ حرکت و قدرتی در جهان آفرینش جز به مشیت خداوند متعال و بزرگ وجود ندارد پناه بر خدا را می‌دهد.

(تصویر9) نمونه‌ای دیگر از دوره قاجاریه است که در وسط آن نام ائمه (یا عباس علی) آمده است و در اطراف آن سوره توحید نوشته شده است. این مهر از جنس برنج و برای مردم عادی ساخته شده است. در (تصویر 10) نمونه‌ای دیگر از مهر دوره صفویه دیده می‌شود که (دعای نادعلی) بر روی آن حکاکی شده است. این مهر کلسدونی گرد و بنفش کم رنگ با رو یه و پایه صاف و طرفین اُریب‌دار است. کتیبه خط شکسته عربی می‌باشد و در چارچوبی گرد از خطوط دوتایی محصور شده است. ترجمه این دعا این است که علی را مظهر معجزات بخوان، یاری او را در مصیبت خواهی یافت، غم و اندوه با دوستی تو بر طرف می‌شود، ای علی، ای علی، ای علی. در (تصویر 11) نمونه دیگری از مهر دوره صفوی مشاهده می شود که 99 اسم اعظم خداوند بر روی آن حکاکی شده است.این مهر از قرینه ساخته شده است.

مهر با نقوش جانوری

موسوی نیا، عبدالهی(92:1390) معتقد است در دوره اسلامی تاکید بر خوشنویسی و منع پیکرنگاری تاثیر مستقیمی بر روی مهرها داشته و سبب حذف تصاویر بر روی آنها شد. اما طبق بررسی های پژوهشگر نمونه‌هایی از مهر با نقوش جانوری در این دو دوره باقی مانده که نقش عقاب و آهو در کنار نوشته به روی مهرها آمده است. که با خط نستعلیق نوشته و حکاکی شده است و جنس سنگ هم کارنلین و قرینه است.(تصویر 12و13) در (تصویر 14) نمونه‌ای دیگر مهر از جنس برنج است که با کتیبه یا علی و نقوش جانوری ماهی و غزال حکاکی شده است و متعلق به دوره قاجار می باشد.

مهرهای دارای نقوش انسانی

این نوع نقش فقط بر روی مهر دوره قاجار دیده شده و به دلیل مذهبی و جلوگیری از پیکره نگاری در دوره صفویه این نقش بر روی مهرها دیده نشده است. در (تصویر 15) نمونه‌ای از مهر برنجی حکاکی شده در موزه بریتانیا پیدا شده که نقش انسانی به صورت انتزاعی بر روی مهر نقش بسته است.

تجزیه و تحلیل مهرهای صفوی و قاجار

همانطور که ما دراین مهرها مشاهده کردیم مهرهای دوره صفوی دارای هماهنگی، تعادل و تعامل میان خط و رنگ هستند. شکل مدور بیرونی مهرها با مضمون مهرها در رابطه‌اند. هنرمند برای اینکه نظم و زیبایی بیشتری به کار خود بدهد بخش‌های درونی مهرها را به قسمت‌های کوچکتری تقسیم کرده است تا از بهم ریختگی عبارات پیشگیری کند. عبارات نوشته شده در قاب بندی‌ها با فرم بیرونی مهر متناسب است. فرم بیرونی مهر همچون قالبی عبارات را در خود ریخته و شکل می‌دهد. خطوط نستعلیق و شکسته نستعلیق انعطاف پذیری بالایی در شکل پذیری دارند. قلیچ خانی (133:1388) در این زمینه معتقد است که رعایت حسن وضع، حسن تشکیل، حسن همجواری و … را از قواعد خوشنویسی می‌داند و در نهایت به زیبایی خط منجر می‌شود. ختایی‌های چرخان با تداعی حس وحدت در کثرت و کثرت در وحدت به زیبایی هر چه تمام‌تر نقوش کمک می‌کند بین جز و کل در نقوش مهرهای صفوی توازن و تناسب برقرار است. نقوش مهرها چه در دوره صفوی و چه در مهرهای قاجار به روش حکاکی اجرا شده‌اند. و با خطوط نستعلیق و شکسته نستعلیق و ثلث کار شده‌اند. عمده فرم اثر مهرها مدور و بیضی شکل بوده است. در مواردی از فرم چهارگوش هم استفاده میشده است. تفاوت این مهرها در جنس آنهاست که از سنگ‌ها و فلزات کارنلین، سنگ‌خون، برنج، نقره و فیروزه استفاده می‌شده است. عوامل تاثیرگذار بر زیبایی بصری مهرهای دستی قاجاریه همان ساختار صوری آنهاست که در اثر هماهنگی در جزو کل این عناصر و کیفیات بصری ایجاد شده و این هماهنگی توسط ریتم، نظم، تقارن و … بوجود آمده است. این عوامل در شکل بیرونی مهرها، خوشنویسی، ختایی، ترکیب‌بندی و تناسب می‌باشد که قبلا در مهرهای صفویه به آن پرداخته شد. رحیمی (1383 :91) در این زمینه معتقد است بر روی بیشتر مهرها خط شکسته نستعلیق با کرسی‌بندی حک شده است. در مهرهای دستی قاجاریه ختایی‌ها نقش مهمی در زیبایی مهرها دارند. علاوه بر این هنرمندان حکاک در تعدادی از مهرها بجای نقطه از گلهای ختایی استفاده کرده‌اند که حاکی از خلاقیت بصری آن‌ها می‌باشد. در دوره صفوی در مهرها بیشتر از مضامین شیعی استفاده می‌کردند و مهرها بیشتر مخصوص پادشاهان و بزرگان بوده و در بین مردم رواج نداشته
است. علاوه بر این مهرهای عصر صفوی همگی دست ساز بوده است. اما در دوره قاجار کمتر از مضامین شیعی استفاده می‌شده است و همین طور به دلیل به وجود آمدن مشاغل مختلف و نیاز مردم به داشتن مهر استفاده از آن عمومیت یافت. لازم به ذکر است به دلیل افزایش ارتباط ایران با اروپا در دوره قاجاریه مهرهای چاپی در ایران افزایش یافت. از مجموعه آثار مهرهای دوره قاجار در موزه بریتانیا 30 مهر در حال حاضر در دسترس پژوهشگران و مخاطبان است که در این پژوهش به آن ها پرداخته شد. همانطور که مطالعه نشان می دهد از لحاظ فرم، 60 % مدور و بیضی، 30 % چهارگوش و 10 % چندضلعی می‌باشند. علاوه بر این از لحاظ تزئینات، 90 % دارای تزئیناتی همانند گیاهی و …. و 10 % ساده هستند. اما در دوره صفوی از مجموعه آثار مهر ها، 20 مهر در حال حاضر در موزه قابل دسترس مخاطبان است و از بین این تعداد 65 % فرم مدور و بیضی، 25 % چهارگوش و 10 % دارای فرم چندضلعی می‌باشند. همینطور 55 % مهرها ساده و 40 % دارای تزئینات می‌باشند. بر اساس مطالعات پژوهشگر بر روی مهرهای این موزه از نظر محتوای مهرها به این نتیجه رسیده است که از بین 31 مهر دوره قاجار، 30 عدد به نام مالک و لقب او اشاره کرده است و تنها در 1 مهر علاوه بر نام، سوره قرآن بکار رفته است. به طور مثال در این دوره بر روی نمونه‌ای از مهر عبدالرحمن نوشته شده است که اشاره به نام مالک دارد. اما گاهی در کنار نام لقبی برای خود در نظر می‌گرفتند به عنوان نمونه صفدرعلی که صفدر به معنی شجاع و جنگجو می‌باشد. اما در دوره صفوی به مضامین شیعی و مذهبی بیشتر توجه شده است زیرا از بین 21 مهر، 5مورد دعا های قرآنی به طور مثال (دعای نادعلی) حکاکی شده است 16مورد هم به نام مالک اشاره دارد به عنوان نمونه (خاک پای عالم مصطفی) طبق بررسی‌های انجام شده، پژوهشگر به این نتیجه رسیده است که تعداد فرم‌های مدور و بیضی مهرهای صفوی بیشتر از دوره قاجار می‌باشد. اما تعداد فرم مهرهایی که چهارگوش هستند در دوره قاجار بیشتر از دوره صفوی است. همچنین تعداد مهرهایی با فرم چندضلعی قاجار و صفوی با هم برابری می‌کنند. طبق مطالعات محقق نقوش تزئینی از جمله گیاهی، جانوری و … در مهرهای دوره قاجار بیشتر بکار رفته است و تنها درصد کمی از مهرهای این دوره ساده می‌باشند. اما اگر بخواهیم با دوره صفوی آن را مقایسه کنیم در دوره صفوی مهرهایی با تزئینات کم و یا بدون تزئینات بیش از مهرهای دارای تزئینات هستند. پس در یک جمع بندی کلی می‌توان گفت تزئینات در دوره قاجار بر روی مهر ها بیشتر کاربرد داشته است و در دوره صفوی سادگی ملاک و بیشتر محتوای نوشته شده بر مهر مهم بوده است.

نتیجه گیری
مهر که به دست پر توان انسان از زمان‌های بسیار دور در قالب یک اثر هنری ساخته می‌شد از نام و عنوان اشخاص یاد می کند. با تحقیق بر روی نمونه آثار موجود در موزه بریتانیا و با تاکید بر نقوش و محتوای آن‌ها نتایجی به شرح زیر حاصل شده است. در دوره صفوی در مهرها بیشتر از مضامین شیعی استفاده می‌کردند و مهرها بیشتر مخصوص پادشاهان و بزرگان بوده و در بین مردم رواج نداشته است. علاوه بر این مهرهای عصر صفوی همگی دست‌ساز بوده است. اما در دوره قاجار کمتر از مضامین شیعی استفاده می‌شده است و همین‌طور به دلیل به وجود آمدن مشاغل مختلف و نیاز مردم به داشتن مهر استفاده از آن عمومیت یافت. لازم به ذکر است به دلیل افزایش ارتباط ایران با اروپا در دوره قاجاریه مهر های چاپی در ایران افزایش یافت. طبق مطالعات محقق نقوش تزئینی از جمله گیاهی، جانوری و … در مهرهای دوره قاجار بیشتر بکار رفته است و تنها درصد کمی از مهرهای این دوره ساده می‌باشند. اما اگر بخواهیم با دوره صفوی آن را مقایسه کنیم در دوره صفوی مهرهایی با تزئینات کم و یا بدون تزئینات بیش از مهرهای دارای تزئینات هستند. طبق بررسی‌های انجام شده، پژوهشگر به این نتیجه رسیده است که تعداد فرم‌های مدور و بیضی مهرهای صفوی بیشتر از دوره قاجار می‌باشد. اما تعداد فرم مهرهایی که چهارگوش هستند در دوره قاجار بیشتر از دوره صفوی است. همچنین تعداد مهرهایی با فرم چندضلعی قاجار و صفوی با هم برابری می‌کنند. مهر افراد خاص در دوران صفوی و قاجار بیشتر از انواع عقیق ساخته می‌شد. مهر مردم عادی در عصر صفوی و قاجار فلزاتی مانند نقره، مس و برنج بود.

منابع :

1) فراستی، رضا (1380) مهر های شاهان قاجاریه. تاریخ معاصر ایران، 5(17).

2) مرتضوی، مرضیه (1388) بررسی طغرای فرمان های صفوی در موزه ملی ملک. فصلنامه گنجینه اسناد ،72 14_20.

3) میرزا ابوالقاسمی، محمد صادق، و شیرازی، علی اصغر(1388) آداب مهر در اسناد و مکاتبات دیوانی در دوره اسلامی(ایلخانان و صفویان) فصلنامه تحلیلی پژوهشی نگره (12)

4) سید رضوی، نسرین(1389) مهر شاهان صفوی(شکل،نفش و مضنون) دو فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی (12)130_141.

5) پورمند، حسنعلی، و میرزا ابوالقاسمی، محمد صادق (1390) بررسی شیوه های حکاکی مهرکنی در دوره قاجار فصلنامه علمی پژوهشی نگره،(20).

6) افشار مهاجر، کامران، و کلهر، سمر (1391) بررسی بصری طغرا و مهرهای سلطنتی ایران (ایلخانان_قاجار) نشریه هنرهای زیبا_هنر های تجسمی 3(17).

7) پاشایی، ژیلا (1393) ظهور نقش مایه ماهی آئین مهر در مهر های دوره قاجار و فلوس های دوره صفوی و قاجار فصلنامه گنجینه اسناد 2(24)، 137_106.

8) میرزا ابوالقاسمی، محمد صادق (1394) مهر انگشتر سلاطین متاخر صفوی فصلنامه گنجینه اسناد، 4(25)،57_48.

9) گلستان، آمنه، و عطارزاده، عبدالکریم (1397) بررسی تطبیقی شیوه های خوشنویسی در نسخ خطی شاهنامه‌های رشیدا و داوری دو فصلنامه علمی_پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر،8(15).

10)محمدی زاده، اکرم ( 1399) بررسی مهرهای زنان در دوره قاجار. دو ماهنامه علمی تخصصی پژوهشی در هنر و علوم تخصصی، 5 (28).

11) میرزاابوالقاسمی، محمدصادق (1388) بررسی ویژگی های تاریخی هنری مهرهای دوره قاجار پایان نامه کارشناسی ارشد. گروه پژوهش هنر. دانشکده هنر. دانشگاه شاهد.

12) فاضلی، آزاده. ( 1389) بررسی زیبایی شناختی مهر و نقوش آن در دوره صفویه و قاجار (پادشاهان) پایان نامه کارشناسی ارشد. گروه نقاشی. دانشکده هنرهای تجسمی. دانشگاه هنر اصفهان.

13) محمدی زاده، صدیقه (1396) بررسی مهرهای سنگی صفوی و تاثیر آن بر تراش و حکاکی سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی. پایان نامه کارشناسی ارشد. گروه صنایع دستی. دانشکده هنرهای کاربردی. دانشگاه هنر.

14) بلوری ابر، محمدرضا. ( 1397) کارکرد مهرهای دوره قاجار در تعیین هویت صاحب منصبان قاجار. پایان نامه کارشناسی ارشد. گروه باستان شناسی اسلامی. دانشکده ادبیات. دانشگاه آزاد اسلامی.

مرجع : بررسی تطبیقی مهرهای دوره صفویه و قاجاریه ایران در موزه بریتانیا،مهردخت ضیاءپور _علی اصغر کلانتر