بررسی تعدادی از مهرهای دوره قاجار
بررسی تعدادی از مُهرهای دوره قاجار
محسن احتشامی
بحث و بررسی و تجزیه تحلیل موضوعی و تصویری مهرهای دوره‌های مختلف به طور حتم بحثی است که در یک مقاله نمی‌گنجد، آن‌هم با وسعت تاریخی جغرافیایی که این‌گونه آثار در خود دارند. وسیع بودن موضوع مهرها از جنبه‌های تاریخی، عملکرد موضوعی،تاریخی صرف و تغییرات تصویری را در بر می‌گیرد. گستردگی جغرافیایی آن نیز از مهرهای بین‌النهرین، ایران، خاور دور، اروپا و سایر نقاط جهان سخن می‌گوید. به دلیل این گستردگی می‌بایست حوزه نگاه را محدودتر کنیم و به متاخرترین دوره در ایران، که کارهای فراوانی در این زمینه انجام شده است، نظری افکنیم. دوره قاجاریه و آثار به جا مانده از این دوره دست را باز خواهد گذاشت تا از این حیث به یکی از غنی‌ترین مقاطع تاریخی نزدیک شویم.
دوره قاجاریه که با تحولات صنعتی-اجتماعی اروپا همزمان است،تحول تدریجی جامعه سنتی ایران را به سوی جامعه‌ای نوین‌تر و دارای سیستم‌های اجتماعی-اداری فراهم ساخت. نقاشی دوره قاجاریه با راه تازه خود در شیوه طرحی کارهایی مثل نقاشی پشت شیشه، نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نقاشی روی کاشی، طراحی چاپ قلمکار،طراحی کتاب‌های عامیانه،کتاب، روزنامه و مجلات چاپ سنگی و … تاثیرگذارد. در اوضاع به نسبت آرام سیاسی و اجتماعی پایه‌های گرافیک سنتی ایران با تعریف امروزی ریخته شد. از آنجا که فرامین ونوشته‌های این دوره در کمال زیبایی طرح و نقش و اجرا همراه بود. شیرینی سبک خوشنویسی بهترین خوشنویسان این دوره در طراحی مهرها تاثیر چشمگیری گذاشت.همچنان که فرهنگ و هنر دوره قاجاریه(به دلیل نزدیکی دوره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم) تاثیر دائمی و فراوانی بر آداب، زندگی و فرهنگ مردم به جا گذاشته است، مهرهای این دوره نیز از لحاظ کار کرد با نشانه‌های امروزی قرابت بیشتری دارند. و این نزدیکی به خاطر فراوانی کاربرد آنها در طبقات مختلف اجتماعی است. همان عاملی که آنها را به گرافیک پیوند می‌زند. این حوزه کاربردی، اما به خاطر وجود طبقات مشخص اجتماعی دسته‌بندی‌ای این‌گونه دارند. به همین دلیل در اینجا تقسیم‌بندی اجتماعی را برای آنها برگزیده‌ایم وتنها ازمهرهای سلاطین این دوره نمونه‌ای از مهر عباس میرزا نایب‌السلطنه و ولیعهد را سجع.دُر دریای خسروی عباس+1214 نام می‌بریم و به مهرهای دیگری اشاره می‌کنیم که در منابع دیگری نیامده‌اند.
مهرهایی از شاهزاده‌های قجر، حکام، درباریان، علما و روحانیون، نظامیان، خوانین، تجار و بازرگانان، زنان، مشاغل مختلف، حتی سربازان اجیر شده؛ در همه این مهرها مرتبت اجتماعی صاحبان آنها دیده می‌شود. جنس مهرها کیفیت خوشنویسی و طراحی آنها،قطع و شکل مهرها، شیوه خوشنویسی و خطاطی آنها، تزئینات، عناصر تصویری، پایه یا قالب آنها و …ازعواملی هستند که این تفکیک را آسان می‌کنند، هرچند در این نوع تقسیم، جابجایی‌های دیده می‌شود مهر مربعی پیشانی‌دار از مهرهای مخصوص پادشاهان بوده‌است که دیگر‌ان چنین مهرهای نمی‌ساخته‌اند.
اما شاهزاده‌ها و افراد نزدیک به دربار یا صاحب‌منصبان دیوانی و بعدها مشاغل بالای دولتی از مهرهای مربع با قطع بزرگ و تزیینات اسلیمی پرکار استفاده می‌کردند. این مهرها غالبا به صورت نگاتیو (نقش منفی) مورد استفاده قرار می‌گرفته و از جنس عقیق یا سنگ‌های قیمتی دیگر یا برنج بودند که در پایه‌ای از نقره جاسازی و گاه برای نشان دادن سر و ته مهرها در قسمت روی پایه با نشانه‌ای از جنس فیروزه استفاده می‌کردند؛ خطوط نستعلیق و گاه نسخ به کار رفته در این مهرها حکایت از قدرت فراوان در خوشنویسی طراح و حکاک این‌گونه مهرها دارد. چون اندازه این اثر هنری و فنی ظریف، بسیار کوچک است طبیعی است که حکاک، خوشنویس هم باشد و یا ترکیب اصلی خط را از یک خوشنویس، دریافت کرده و با مهارت بر جنس سختس چون عقیق یا برنج حک کند. دور قلم خوشنویس، صعودها و نزول‌ها، کشیده‌ها و سواد و بیاض(سیاهی و سفیدی) در ترکیبی کاملا درجه یک و حرفه‌ای نمودار است. اختلاف در شدت و ضعف قلم حکاکی برای نوشته‌ها و تزیینات به قدری فنی است که پاره‌ای از طراحان امروزی را که دست به چنین کاری زده‌اند دچار خطا کرده است. در این گروه مهرها گاه به مهرهایی بر می‌خوریم که بسیار کوچکند(کوچکتر از یک سانتیمتر)،با وجود این از مهارت این کار کاسته نشده است. هم‌چنین استفاده از طراحی خطوط طغرا با ترکیبات آزاد در تعدادی از مهرهای این گروه دیده می‌شود. در این مهرها غالبا نام اصلی یا القاب آنها سطح بزرگی از مهر را فرا گرفته و در اندازه‌های کوچکتر، کلماتی مانند هوالقاصر، هوالقادر، هوالراجی، شفیع و القاب مذهبی نمایان است. مشخصه اصلی مهرهای این افراد (صاحب‌منصبان، شاهزادگان،اشراف و…) زیبایی مجموعه کار و ترکیبات قدرتمندی و جدی در طرح و نقش است چون بعضی افراد دارای مهرهای گوناگون نیز بوده‌اند طبیعتا با شکل‌های گوناگون ساخته شده و در دسته‌بندی‌های متفاوت جای خواهند گرفت.
مهرهای طبقات متوسط (تجاری، خوانین، پیشه‌وران و افراد شاخص محلی) غالبا بیضی، مربع، گهگاه دایره با خط، طرح و نقش متوسط همراه است.خط اغلب آنها نستعلیق و حاشیه‌ای معمولی دارند، شاید بهترین مهرها در شهرهای بزرگی چون تهران، مشهد، اصفهان، شیراز و تبریز می‌ساختند و در نتیجه امکان دسترسی و صرف هزینه برای آنان مقدور نبوده است مشخصه عمومی این مهرها، سادگی و پرهیز از القاب انتسابی است که موقعیت اجتماعی چنین امری را ایجاد کرده است. نوشته‌های متن این مهرها تا حدودی به مشاغلی که داشته‌اند اشاره می‌کند مانند معین‌التجار، ضیاءدفتر، سردار، مدایح‌نگار، صنیع‌التوالیه، عکاس‌باشی و …
همچنان که می‌دانیم در دوره مورد بحث، نظام سنتی ارتباطات اجتماعی و شیوه معیشتی و حقوقی، شرایطی را به وجود آورد که روحانیون به عنوان قاضی مرضی الطرفین در معاملات و قراردادهای مختلف، شاهد امین و مورد اعتماد مردم شدند، و محاکم نیز با حضور آنان رسمیت می‌یافت،هم اکنون مانند گذشته محضرهای عقد، ازدواج و طلاق همچنان و به طور سنتی در اختیار این گروه اجتماعی است، به همین دلیل در حاشیه بسیاری از اسناد این دوره، مهرهای روحانیون به عنوان شاهد و تاکید کننده سند وجود دارد، این مهرها که صاحبان آنها اغلبا اسادات محلی هر شهر و دیار بوده‌اند، غالبا به شکل بیضی بزرگ یا مربع با خطوط نستعلیق یا نسخ و ثلث آمیخته‌اند، متن عربی و یا فارسی آنها که اسامی خود را با ترکیبی موزون و با ارتباط به مضامین مذهبی القا کرده‌اند و یا قسمتی از آیه‌ای را آورده‌اند. نشان‌دهنده ارتباط و اعتقاد یک گروه اجتماعی خاص به موضوع مورد علاقه خود است نوشته‌های مانند یا محمدباقر ادرکتی، عبدالراجی محمد الهادی، انا فتحنا لک فتحنا مبینا، یا باقرالعلوم، ابوطالب الموسی الحسینی و نمونه‌های فراوان دیگر نشان دهنده استفاده این وسیله در مدارک مستند اجتماعی است که کاربرد آن ارزش قانونی و شرعی به آن مدرک بخشیده است.
به دلیل موقعیت اجتماعی ضعیفی که زنان در این دوره داشتند مهرهای مخصوص زنان به ندرت دیده می‌شود چرا که امورمربوط به کار وزندگی، تجارت و سیاست به طور کلی در اختیار مردان بود. تنها تعدادی از زنان و آن‌هم از طبقات مرفه اجتماعی از سواد خواندن و نوشتن برخوردار بودند و بالطبع پاره‌ای از آنان مهرهای مخصوص خود داشتند که در مواردی مانند اسناد سهم‌الارث یا معاملات املاک که شریک برادران و خواهران خود بودند، به عنوان خریدار یا فروشنده کنار اسناد را مهر کرده‌اند. مهرهای آنان غالبا بیضی، دایره و یا گلابی شکل بودند و جزء مهرهای متوسط به حساب می‌آیند.
در بین افراد پایین‌تر جامعه مهرها، فراوانی و طرح نقش بیشتر دارند، تک چهره‌های عمومی که گاه با شکل کلاه و لباس آنها ظاهر شدند (کلاه نظامی، علامت‌های روی لباس‌ها و…) تنوع تازه‌ای در ساختار مهرهای این دوره به وجود آوردند. در بین این مهرها به نقش‌های مختلف حیوانات و گیاهان و ترکیب آن با نوشته بر می‌خوریم قطعا معروف‌ترین این حیوانات شیر است که به صورت شیر یا شیر وخورشید با شکل‌های مختلق ظاهر شده است. قدرتمندی شیر و ارتباط آن با اعتقادی مذهبی و بعدا دولتی شاید عمده‌ترین دلیل علاقه‌مندی به این حیوان و نقش آن باشد؛ اما صاحب مهر با نقش گوزن و آهو می‌بایست شکارگری باشد که خود را منسوب به حرفه‌اش کرده است. هم‌چنین است نقش ماهی که علاوه بر نمایش یک نقش تاریخی با صید و صیادی همراه است. در پاره‌ای از مهرهای این گروه (مردم عادی و غالبا بی‌سواد که از مهر برای تشخیص هویت و امضا می‌کردند) مهرهای پوزتیو(نقش یا نوشته مثبت) دیده می‌شود. این نوع ترکیب (مثبت) در مهرهای اواخر دوره قاجاریه و در نشانه‌های دولتی، ادارات (مهرهای پستی، تلگراف و …) نیز رایج شد و همزمان با آن در برخی از آنها نوشته‌های انگلیسی، فرانسه که نام اشخاص یا ادارات در داخل یا بیرون مهرها هستند ضمیمه عناوین اصلی شدند.
در بخش دیگری از مهرها، به مهرهای برمی‌خوریم که امضای دارنده‌ی آن تبدیل به مهر شده است و مستقلا در جای اسناد و مدارک ضرب شده‌اند. مشخصه‌ی بیشتر مهرهای این بخش همانا سادگی و ابتدایی بودن طراحی آنهاست، چه از نظر شکل بیرونی (غالبا بیضی و مربع) که حاشیه‌های زمخت و غیر فنی دارند و چه از حیث نوشتار که خطوط نستعلیق ضعیف و یا تحریر نستعلیق مانند دارند و چه از بابت تزیینات داخلی که گل‌ها و نقوش ابتدایی از نقش گیاهان و حیوانات به نمایش در می‌آیند. اگر در مهرهای اشرافی که همه این موارد در حد اعلای هنری هستند وآیه‌ها یا کلام مذهبی در قالبی هنرمندانه ارایه شده‌اند، دراین گروه، تنها انتساب اشخاص را به اسم‌هایی که نام ائمه یا بزرگان دین هستند و نام شخص دارنده نیز می‌باشند به چشم می‌خورد. مانند: یا حسین و غلام حسین برای حسین، عبدرضا برای رضا، یا امام محمد باقر برای محمد یا باقر و … با دیدن اثر این مهرها اسامی افراد دارند (نام‌های انتخابی آنان) نیز جلب توجه می‌کنند. نام‌های مانند: شنبه، یکشنبه، دوشنبه، پنجشنبه، جمعه، رمضان، محرم، صفر و یا اسامی قدیم ایران مانند: بهرام، سهراب، اسفندیار، گیو، رستم، فرخ، جمشید و … که حکاکی از فرهنگی است که از آن متاثر هستند. فرهنگ مذهبی اسلامی، و ایرانی که دلالت بر سنت مذهبی و ریشه‌های ملی(شاهنانه خوانی) دارد.
در لابلای تصاویر به جای مانده از مهرهای این دوره گهگاه به طراحی‌هایی بر می‌خوریم که از نظر فرم و ترکیبات گرافیکی بسیار قدرتمند هستند، تداخل استادانه نوشته‌ها و بداعت و تازگی نوع نگاه به خط و تزیینات و گاه ترکیب با تصویر به آنها ارزشی هنرمندانه بخشیده است. در اواخر این دوره ورود عناصری دیگری مانند، برگ زیتون و تزیینات مشابه تنوع جدیدی به مهرها بخشید، در ادامه این تنوع هم‌چنین به مهرهای بر می‌خوریم که از تکرار و ترکیب کلمه مورد نظر شکلی ساخته شده است.
با این نحوه نگرش و با توجه به موارد مصرف و کاربرد این نقش (مهر) و فراگیر شدن آن در امور اجتماعی، جای هیچ‌گونه تردیدی برای اتصال این مهرها با نشانه‌ها (آرم)های امروز نمی‌ماند.
همچنان که فرهنگ و هنر در دوره قاجاریه(به دلیل نزدیکی دوره‌ای که درآن زندگی می‌کنیم) تاثیر دائمی و فراوانی بر آداب، زندگی و فرهنگ مردم به‌جا گذاشته است، مهرهای این دوره نیز از لحاظ کارکرد به خاطر فراوانی کاربرد آنها درطبقات مختلف اجتماعی است. همان عاملی که آنها را به پیوند می‌زند.
مرجع: کتاب ماه هنر/ مهر و آبان 1380_محسن احتشامی.