نظری بر مهرهای دوره قاجار
نظری بر مهرهای دوره قاجار
امید رضائی_کارشناس و فهرست نویس اسناد
مهرهای از جنس عشق (نگاهی گرافیکی به مهرهای دوره‌ی قاجار)
محسن احتشامی کتاب خورشید
مهرسازی و کاربرد مهر در دوره‌ی قاجار از جهات گوناگون از جمله شکل، اندازه، خط، رنگ جوهر استامپ، موارد استفاده و محل ضرب آن بر کاغذ متفاوت بوده است. کاربرد و کارآیی روز افزون این شیء علاوه برآنکه در نظام دیوان‌سالاری منصب مهرداری و دوات‌داری را موجب شد، پیشه‌ی مهرتراشی را هم توسعه بخشید و هنرمندان خطاط و قلمزن را به خود جلب کرد. استفاده روز افزون این شیء در گذشته که شاید بتوان آن را در جامعه‌ی امروز هم‌سنگ شناسنامه برای هر شخص معرفی کرد از یک سو و تشابه اسامی در مشاغل مختلف از دیگر سو به یقین مهرسازان را با دشواری‌های مواجه می‌کرده است. در این میان اگر فرسودگی، مفقود شدن و حتی شکستن مهر و ارتقاء افراد به مناصب و مشاغل را هم در نظر بگیریم. دشواری کار حکاک بیشتر درک خواهد شد. شاید به همین دلیل مهر ساز همواره قسمتی از فضای مهر را برای نقرِ سال ساخت مهر در نظر می‌گرفته است. اهمیت این شیء به گونه‌ای است که فهرست‌نگاران، سندشناسان و نسخه‌شناسان اگر نتوانند سجع یا اثر مهر را بخوانند و صاحب اثر را تمیز دهند در کار خود درمانده و یا کاملا راهی نافرجام پیش خواهند گرفت و در نهایت هر پژوهشگر و مورخی را هم با خود سرگردان می‌کنند.
در این بین افرادی انگشت‌شمار چون رابینو و حسین مدرسی طباطبایی و سرهنگ قائم‌مقامی که به اهمیت مهرها پی برده بودند در حد توان کارهایی در خور ارائه کردند. در سال‌های اخیر نیز عده‌ای ضمن ارائه آثاری جدید، کارهای جسته گریخته‌ی پیشینیان را گردآوری و بازبینی و مطالعات شخصی خود را هم بر آنها افزودند و در طرحی نو مقالاتی ارائه کردند. در این خصوص میتوان از دو مقاله‌ی بسیار ارزشمند رضا فراستی با نام (مهرهای شاهان قاجار) و (مهرهای شاهزادگان قاجار) نام برد که هر دو در سال ۱۳۸۰ در فصلنامه تاریخ معاصر ایران منتشر شده‌اند. مقاله‌ی درخوری نیز درباره‌ی مهرهای صحافان با نام (جلدسازان ماوراءالنهری از سده‌های ۱۳ و ۱۴ هجری در مجموعه‌ی نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی وزارت خارجه) وجود دارد که به کوشش فریبا افکاری در فصلنامه‌ی نامه‌ی بهارستان چاپ شده است. هم چنین میتوان به مقاله‌ی (مهرهای پادشاهان صفویه) از صغری اسماعیلی اشاره کرد که در شماره دوم فصلنامه‌ی نامه‌ی پژوهشگاه میراث فرهنگی در بهار سال ۱۳۸۲ منتشر شد. نگارنده نیز مقاله‌ای تحت عنوان (خط و مهر امنای شرع تهران در دوره قاجار) در شماره‌ی ۴۳-۴۴ فصلنامه میراث جاویدان ارائه کرده است.
اخیرا نیز کتابی به بازار نشر عرضه شده است با موضوع مهرهای دوره‌ی قاجار در منطقه بروجرد و ثلاث (تویسرکان نهاوند ملایر) که از جنبه‌ی گرافیکی مورد توجه قرار گرفته است.
عنوان کتاب آقای محسن احتشامی مهرهایی از جنس عشق است. محسن احتشامی متولد ۱۳۳۹ شمسی از نوادگان خانلر میرزا احتشام الدوله، عموی بزرگ ناصرالدین شاه و حاکم بروجرد در ۱۲۶۴ قمری و فارغ التحصیل رشته گرافیک تا مقطع کارشناسی است که در سابقه‌ی وی ۱۲ سال تدریس مدیر هنری چند نشریه طراح گرافیک چندین مؤسسه و حضور در چند نمایشگاه ثبت است. اما شاید کسانی که کتاب ماه (هنر) را ورق می‌زنند در شماره‌ی ۳۷-۳۸ آن که در سال ۱۳۸۰ منتشر شده است نوشتاری در چهار صفحه با نام بررسی تعدادی از مهرهای دوره‌ی قاجار را از نظر گذرانده باشند. البته بعید است که کتاب ماه (هنر) منابع دسته اول و دوم آن نوشتار را حذف کرده باشد، چرا که احتشامی در اثر تازه‌اش هم از آن نوشتار نه تنها نامی نبرده بلکه به تک تک منابعی هم که مهرها را از آنها استخراج کرده اشاره ای نکرده است. مؤلف کلیت اثر را در صفحه‌ی ۸ معرفی کرده‌اند. این کتاب به سه بخش تقسیم شده است: بخش اول تحت عنوان (گذری و نظری) به دلیل پرداختن به تعریف علائم و نشانه ها و موضوع نشانه شناسی در گرافیک خود به بخش جداگانه‌ای تبدیل شده است. بخش دوم (مهرهای نوشتاری، مهرهای طراحی شده با حروف) از میانه‌ی دوره‌ی قاجار را در بر می‌گیرد. این بخش خود به گروه‌هایی تقسیم شده که هر یک شامل تعدادی از مهرهای طبقات مختلف جامعه هستند. گاه علاوه بر طبقه‌ی اجتماعی ویژگی‌های طراحی و مضامین موجود در مهرها نیز در این گروه بندی‌ها دخیل بوده‌اند. در آغاز صفحات مربوط به مهرهای هر گروه برخی از این ویژگی‌ها مطرح شده است. بخش سوم نیز در برگیرنده‌ی مهرهای تصویری، طراحی شده با تصاویر انسان و حیوان و اماکن و خورشید و ماه و درخت است.
مطالبی درباره‌ی هر سه بخش:
بخش اول:
همان‌گونه که گفته شد احتشامی لازم بود که در این بخش حداقل روش منابع اهداف و نتیجه کار را به طور مفصل ارائه می‌کرد نه اینکه پیش گفتار را با این عبارات به پایان ببرد تحلیل و بررسی فنی مهرها به خصوص در ارتباط با هنرهای تصویری می‌تواند بسیار عمیق‌تر از این باشد و حتی برای برخی از مهرها مقاله ای جداگانه تنظیم شود. وی در صفحه‌ی ۱۳ کتاب و بر اساس دو مقاله‌ی قدیمی، یک مهرشاه طهماسب و یک مهر فتحعلی شاه را ناقص و ناموزون منتشر کرده است. سجع مهر ۲ که به اشتباه بازخوانی شده چنین است: (الله على المتوكل الملک الغنى العبد الطهماسب الحسینی الصفوی) در حالی که صورت درست آن این است: (المتوکل على الله الملك الغنى العبد طهماسب الحسيني الصفوی ۱۰۶۵) است. سجع یکی از چهار مهر ردیف ۴ هم به طور ناقص این گونه بازخوانی شده است: (گرفت خاتم شاهی از قدرت ازلی – قرار در کف شاه زمانه فتحعلی) در حالی که کامل آن چنین است: (العزة لله، گرفت خاتم شاهی از قدرت ازلی – قرار در کف شاه زمانه فتحعلی،۱۲۱۷).
بخش دوم:
به نظر می‌رسد احتشامی با همه علاقه‌ای که نسبت به مهرها ابراز کرده است اطلاعی از مقاله‌ی فراستی نداشته است. در واقع بی توجهی به تحقیقات اخیر سبب شده تا او نقش و اثر چند مهر را هم غلط بخواند و هم خارج از قاعده‌ی مهرتراشی و عروض بازخوانی نماید. احتشامی هم چنین در مقدمه‌ی این بخش به تعداد مهرهایی که ارائه شده‌اند در این قسمت اشاره نمی‌کند. در بخش ۲، بیست و هفت مهر با کیفیتی خوب ارائه شده که البته با تعدادی از آنها قبلاً آشنا شده بودیم، اما راجع به صاحب آنها حتی معرفی کوتاهی هم نیامده است. در صفحه ۲۸ دو مهر چاپ شده که هر دو قابل بحث‌اند در اولین مهر تقدم و تأخر دو واژه‌ی (یگانه) و (گوهر) رعایت نشده و در نتیجه از وزن عروضی خارج شده است. این مهر را فراستی به درستی چنین خوانده است (یگانه گوهر دریای خسروی بهمن).
دومین مهر را احتشامی این گونه بازخوانی کرده: (مخزن در دری خانلر شه عباس بود) اما با دقت در تصویر سجع مهر فقط میتوان دو بار حرف (د) را دید حال آنکه احتشامی در نگارش اثر مهر سه بار حرف مذکور را به کار برده است. فراستی هم که تصویر کاملی از مهر نداشته چنین نوشته است: (- – – بود عباس شه خانلر) در حالی که (خانلر میرزا احتشام الدوله فرزند عباس میرزا) است بنابراین سجع را باید چنین خواند (دری ز مخزن عباس شه بود، خانلر ۱۲۵۱).
اما در صفحه ۲۹ دو مهر ارائه شده‌اند که از نظر بصری و به تعبیر کتاب گرافیکی قابل توجه‌اند ولی احتشامی به این نکته اشاره‌ای نکرده است. خطاط، کلمات را با دو قلم درشت و ریز در قالب خط نستعلیق پیاده کرده و حکاک هم به کمال آنها را نقر کرده است. به عبارتی در این دو مهر فضای خالی کلمات درشت را علاوه بر اسلیمی‌ها با کلمات کوچک‌تر فضاسازی کرده‌اند تا ثبات و تعادل در کار گسترده شود. از مهر تحتانی در کار فراستی خبری نیست و گفتنی است که در صفحات ۹۹ و ۱۰۰ و ۱۰۳ و ۱۰۷ و ۱۰۸ هم مهرهایی از این دست وجود دارد که از نظر گرافیکی می‌تواند موضوع قابل اعتنایی باشد. سجع اولین مهر در صفحه ۳۱ هم یک مصرع است که احتشامی آن را به صورت بیت تنظیم کرده است. در مورد دومین مهر هم که تحت آن در کار فراستی وجود ندارد، احتشامی هم طبق معمول سطری درباره‌ی آن ننوشته است. با ورود به صفحه ی ۳۲ متوجه می‌شویم که واژه‌ی (فروزان) به غلط (فراوان) خوانده شده است. به علاوه تقدم کلمه اول و دوم هم رعایت نشده و از سال ساخت مهر هم سخنی به میان نیامده است. از این رو چنان که فراستی نوشته صورت اصلی آن چنین است: (فروزان گوهر دریای شاهی حشمت الدوله ۱۲۶۵). در صفحه ۳۵ هم سال ساخت مهر (بدیع السلطان) ۱۳۰۱ می‌باشد که ذکر نشده است. از طرفی معلوم نیست به کدام دلیل گرافیکی مهر (رکن الدوله) در صفحه ۳۵ صفحه آرایی شده است. حال آنکه این مهر می بایست در صفحه ۲۹ قرار می‌گرفت چرا که هر دو را با یک قاعده ساخته‌اند.
احتشامی بدون رعایت ترتیب واژگان و ساختار چیدن کلمات در نخستین مهر صفحه‌ی ۳۹ اسم (سلطان مراد) را به آخر مصرع منتقل کرده است در حالی که همان طور که در کار فراستی هم دیده می‌شود صورت اصلی آن چنین است: (سلطان مراد گوهر دریای خسروی ۱۲۴۷) در صفحه ۴۰ با کلمات فراوان مطالبی ارائه شده است. حال آنکه در زمان بازخوانی واژه‌ی (مه) از سجع مهر ساقط شده است. سجع این مهر باید این گونه نوشته می‌شد (همه برج شاهی انوشیروان ۱۲۵۲) احتشامی تصویری از رقم وی را در اختیار داشته که باید از او بپرسید چرا آن را در صفحه‌ی ۱۸۱ و در لابه‌لای مطالب انگلیسی گنجانده است. گفتنی است فراستی این مهر را گزارش نکرده است.
همچنین وی در صفحه ۴۳ از واژه کلی (ضرورت) استفاده کرده‌اند و نوشته‌اند: (پادشاهان صاحب‌منصبان اشراف و نخبگان دارای چند مهر بوده‌اند که بنا به ضرورت از یکی از آنها استفاده می‌کرده‌اند) اما به نظر می‌رسد در این باره باید بگوییم: (یک شخص در دوره قاجار به دلیل دریافت منصب یا لقب جدید یا آسیب‌دیدگی مهر یا مفقود شدن آن مهرش را عوض می‌کرده است). البته چنان که در مقاله‌ی خط و مهر امنای شرع تهران نشان داده‌ام فردی هم بوده است که سا‌ل‌ها از یک مهر شکسته استفاده می‌کرده است. در عین حال احتشامی در مقدمه‌ی این بخش هم، حتی ننوشته است چند مهر از ۵۳ مهر این بخش متعلق به یک نفر است. حتی چندین مهر را هم که با موضوع وی رابطه دارند یا کاملا موضوع شبیه به هم هستند جدا از هم ارائه کرده‌اند. یکی از این مهرها مهر (شمس الممالک) است که اول بار در صفحه ۴۷ چاپ شده و سپس همان مهر را با کیفیتی پایین در صفحه ۵۲ مجددا ارائه کرده‌اند. تنها موردی هم که در مهر تشابه لقب وجود دارد مربوط به همین (شمس الممالک) است اما هم خط متفاوت است هم سال ساخت. لذا ادعای ایشان دال بر اینکه رجال به ضرورت از مهرهای مختلف استفاده می‌کرده‌اند در این مورد پذیرفتنی نیست.
بی‌اعتنایی به اندازه قلم‌های مورد استفاده خطاط و حکاک در مقدمه و در توضیحات و همچنین این نکته اگر یک اسم به صورت معکوس یا آیینه‌ای در مهر طراحی شده فقط یک بار در بازنویسی ذکر شده است. نمونه‌ای از این مهرها را میتوان در صفحه ۴۹ به صورت (اقبال، اقبال) و در صفحه‌ی ۷۲ به صورت (محمد محمد حاجی محمد محمد) دید. اما اغلاط بازخوانی در صفحه ۴۴ (محمد حسن) را به غلط (محمد حسین) و در صفحه ۴۵ (شاهزاده بزرگ) را به غلط (شاهزاده بن) و در همین صفحه (الراجی عبدالحسین ۱۳۱۰) را به غلط (عبدالراجی حسین ۱۳۱۰) و باز در همین صفحه (…حسن مآب) را به غلط (…حسن و مآب) و در صفحه ۴۷ (امامقلی ابن لطفعلی) را به غلط (لطفعلی ابن امامقلی) و در صفحه ۷۹ (محمد محمد حاجی محمد محمد) را به غلط (حاجی و محمد) ارائه کرده است.
نکته‌ی دیگری که باید به آن اشاره کرد به کارگیری اسامی و عدد لاتین در کنار حروف عربی است که خود می‌توانست موضوع خاصی باشد. احتشامی نه تنها در تزیین مهر حروف لاتین را مورد توجه قرار نداد بلکه این حروف و کلمات را هم در کنار اسامی فارسی و عربی بازخوانی نکرد است. این در حالی است که برای دیگر مهرها آوانویسی آنها را هم نوشته است. این دسته از مهرها را میتوان به صورت پراکنده در صفحات ۶۲،۶۸،۶۵ و ۷۱ دید. در صفحات ۷۷ الی ۹۲ نیز مشکلات هم چنان خودنمایی می‌کنند در مقدمه (گروه چهار)، از سجع سه مهر استفاده شده است. حال آنکه هیچ یک از آنها را در این صفحات نمی‌توان پیدا کرد. معلوم نیست چرا احتشامی از عبارات مهرهایی که شاهدی از آنها ارائه نشده برای اثبات حرفش استفاده کرده است. در حد فاصل این صفحات اشتباهات دیگری نیز دیده می‌شود بدین قرار: در صفحه ۷۸ سجع تنها مهر این صفحه (يا الله الرحيم الغني عبدالوائق ابن عبد الكريم ۱۳۱۷) خوانده شده که بدون شک اشتباه است و درست آن چنین است: (الواثق بالله الغنی عبدالرحیم ابن عبدالكريم ۱۳۱۷) در صفحه‌ی ۷۹ هم با همان قاعده‌ی غلط سجع مهر چنین خوانده شده است: (یا الله محمد رفیع بن محمد مهدی الحسینی الجهانشاهی ۱۳۱۷) حال آنکه درست آن (الواثق بالله محمد رفیع بن محمد مهدی الحسنى الحسيني الجهانشاهی ۱۳۰۷) است.
(الواثق محمد الموسوى۱۲۸۰) خوانده‌اند که اشتباه است و به نظر درست آن باید (الواثق بالله محمد رسول الله ۱۲۸۰) باشد. در صفحه‌ی ۸۱ مهری چاپ شده که دو نوع خط دارد. این تکنیک سبب می‌شود که کلمات مرتبط با هم را بتوان تشخیص داد. این مهر را احتشامی (جلال الدین ناصر السلام الطباطبائی ۱۳۳۵) خوانده است حال آنکه درست آن (جلال الدين الطباطبائی ناصر الاسلام ۱۳۳۵) است. در صفحه ۱۰۶ هم بر اساس عدم توجه به این تکنیک سجع را (محمد امین دربار همایون) بازخوانی کرده حال آنکه (امین دربار همایون محمد) درست است. در صفحه‌ی ۸۵ هم (یا ذولعرش العلی نجنی بمحمد و علی) نوشته شده حال آنکه درست آن (یا ذا العرش العلى تجنى بمحمد و علی ۱۳۱۲) است.
در صفحه‌ی ۸۷ هم (العبد المذنب احمد بن محمد بن طاهر الرضوی) نوشته شده که درست آن (العيد المذنب احمد بن محمد طاهر الرضوی) است. در صفحه ی ۸۸ هم آمده است: (یا الله احمد الغني الواثق بن احمد بن جواد ۱۲۷۷) که صورت صحیح آن (الواثق بالله الغنی احمد بن جواد بن احمد ۱۲۷۷) است. دومین مهر این صفحه هم (لا اله الا الله الملك الحق المبین تقی) خوانده شده که باید (لا اله الا الله الملک الحق المبين محمد تقی سنه – ۱۲۷) نوشته می‌شد. در صفحه‌ی ۹۰ اولین مهر را (قال ابی عبدالله) خوانده‌اند حال آنکه (قال انی عبدال یدالله) است. مهرهای صفحه‌ی ۹۱ نیز دچار دخل و تصرف آشفتگی است. چنان که (و رفعنا مكانا عليا ۱۳۰۷) غلط و درست آن (و رفعناه مكاناً عليا ۱۳۰۷) است. و (يا الله المحمود في كل افعاله۱۳۱۲) غلط و درست آن (یا الله المحمود في كل فعاله ۱۳۱۲) و (ابوطالب ابن محمد تقی) غلط و درست آن (محمد تقی بن ابوطالب۱۳۳۵) و (والقاهر انه الغنى محمد علی بن علی) غلط و درست آن احتمالاً (و الفائز به الغنی محمد علی بن علی ۱۳۰۶) است. اولین مهر صفحه‌ی ۱۰۱ هم (معاون الامالیه) خوانده شده حال آنکه درست آن (معاون الایاله) است. در صفحه ۱۲۲ هم یکی از مهرها (فتح علی جان) خوانده شده در حالی که (صح، علی جان) است. هم چنین در صفحه ۱۲۳ (یا الله على الله يا علی) بازخوانی شده که املای درست آن (بالله على الله با علی ۱۳۲۴) است.
بخش سوم:
از صفحه‌ی ۱۲۸ الی ۱۷۳ یک صد و شانزده مهر چاپ شده است که با توجه به اینکه در بخش انگلیسی صفحه‌ی ۱۸۱ برگی از (لیست مواجب شش ماهه‌ی محلی سنه‌ی قوی نیل ۱۳۳۸) چاپ شده است احتمالاً اکثریت مهرهای این صفحات از آن دفتر استخراج شده‌اند. در بازخوانی عبارات این مهرها که اغلب مصور نیز هستند اشتباهاتی رخ داده است. چنان که در صفحه‌ی ۱۳۰ (عبده حسنی) غلط و درست آن (عبده یحیی)، در صفحه‌ی ۱۴۰ (عبده یا سلطان) غلط و درست آن (عبده سلطان بایزید) در صفحه‌ی ۱۵۲ (محمد) غلط و درست آن (مختار)، در صفحه‌ی ۱۶۱ (به دین و نبی شیر علی) غلط و درست آن (پیرو دین نبی شیر علی) و در صفحه‌ی ۱۶۷ (عبده الراحی زین العابدین) غلط، و درست آن (عبده زین العابدین) است.
در پایان شایان ذکر است که با توجه به فضای کافی برای ارائه تصاویر احتشامی می‌توانست علاوه بر تصاویر فعلی تصویری هم از اندازه‌ی واقعی و اصلی هر مهر ارائه کند. به هر حال احتشامی با ارائه این مجموعه صاحبان و ارائه‌ی تصویری کلی از تنوع مهر در در دوره‌ی قاجار اطلاعات خوبی به دست داده و ماحصل کار صاحبان حرفه‌ای گمنام را به ما نشان می‌دهد. انشاءالله در آثار بعدی ایشان نه فقط اثری خلاقانه و از سر عشق، بلکه تحلیل‌های جامع‌تری را نیز شاهد باشیم.
مرجع: نظری بر مهرهای دوره قاجار، امید رضائی_کارشناس و فهرست نویس اسناد.
مهرهای از جنس عشق (نگاهی گرافیکی به مهرهای دوره‌ی قاجار)، محسن احتشامی کتاب خورشید.