ظهور نقوش انسانی در مُهرهای دوره قاجار ژیلا پاشایی_صداقت جباری

ظهور نقوش انسانی در مُهرهای دوره قاجار

(با تأثیرپذیری مهرها از سکه‌ها و مدال‌های آن دوره)

ژیلا پاشایی_صداقت جباری

مطالعات آرشیوی فصلنامه گنجیه اسناد: سال بيستم و دوم، دفتر چهارم (زمستان 1391)،107_78

چکیده:

هدف پژوهش: در مهرهای مورد مطالعه، پوشش‌های سر همان کلاه‌ها و تاج کلاه‌های شاهان قاجاری است که در سکه‌ها قابل مشاهده است. این مقاله، با هدف جست و جوی تأثیر پذیری نقوش مهرها از سکه‌ها و مدال‌ها به تحلیل و مقایسه تصاویر آنها می‌پردازد.

روش/ رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر، با ماهیت و روش تاریخی، توصیفی، و تطبیقی بر پایه منابع کتابخانه‌ای و میدانی به تطبیق نقوش مهرها با سکه‌ها و مدال‌های دوره قاجار می‌پردازد.

یافته‌ها و نتایج پژوهش: در دوره اسلامی، نقوش انسانی که پیش از آن متداول بود از مهرها و سکه‌ها حذف شد. به دنبال ضرب تصویر فتحعلی‌شاه بر سکه‌ها و رواج سکه‌های مصور، مهرهایی با صورت انسانی ظهور یافتند. با مقایسه نقوش مهرها با سکه‌ها و با توجه به جمع‌آوری مهرهایی با نقوش انسانی از اسناد نظامیان قاجاری و مشخص بودن پیشه و درجه نظامی آنها و همچنین معلوم بودن کلاه و لباس سربازان در دوره قاجار، نمی‌توان پوشش سر سربازان را که به تاج کلاه‌های شاهان شباهت دارد، به پیشه صاحبان مهرها نسبت داد. درنتیجه، فرضیه فرعی پژوهش مبنی بر ارتباط نقوش حیوانات در مهرها با شغل اشخاص مورد تأیید نیست. اما فرضیه اصلی پژوهش، مبنی بر تأثیر‌پذیری تصاویر مهرها از سکه‌ها و مدال‌های دوره قاجار تأیید می‌گردد. تطبیق نقوش نشان داد این تأثیرپذیری در پاره‌ای از مهرها، مستقیم از یک سکه یا مدال و در برخی دیگر متأثر از چند سکه بوده است. در پایان، می‌توان گفت رواج سکه‌هایی با تصویر شاه علت و انگیزه‌ای بود تا اشخاص تصاویری شبیه به تصاویر شاهان بر مهرهای خود حک کنند.

مقدمه:
مُهر نشان حکاکی شده بر قطع‌های سنگ ، فلز، یا عقیق است که می‌تواند علائم فردی یا جمعی را دربر داشته باشد. مهرهای دوره اسلامی، به دلیل در دسترس بودن و وجود نمونه‌های فراوان، توجه محققان را کمتر به خود جلب کرده‌اند، به طوری که تاکنون پژوهشگران تنها به گردآوری و بازخوانی سجع مهرهای شاهان، افراد صاحب‌منصب، روحانیون، و افراد طبقه مرفه جامعه توجه کرده‌اند؛ درحالی که علاوه بر سجع عناصری دیگری چون خط، ترکیب‌‎بندی، فرم، نقش و مانند آن در مهرها قابل بررسی است. مهرهای دوره قاجار، گویای نحوه زندگی و بازتابی از تاریخ اجتماعی و اقتصادی جامعه انسانی آن روزگار است. آنچه مهرهای دوره قاجار را از دیگر دوره‌ها متمایز می‌کند، ظهور نقوش انسان در مهرهای افراد عادی جامعه است. مهرهایی از این نوع در اسناد معمولی به وفور یافت می‌شود که به دلیل کم اهمیت بودن‌شان از نظرها دور مانده‌اند. در میان آثار به جامانده از این دوره، تنها سکه‌‎ها و مدال‌ها هستند که از نظر روند تولید (حکاکی) شباهت بیشتری به مهرها (به عبارت دیگر سر سکه نوعی مهر و سکه نقش مهری است که بر زر و سیم زده‌اند) دارند (جدی، 1387 ، ص 42). در نبود وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌ها، دولت‌ها برای انتقال پیام و انشای فرمان‌ها، اعتقادات و باورهای خویش به مردم، به دقت ضرابخانه‌ها را کنترل می‌کردند و علائم و نمادهای خاصی را روی سکه نقش می‌کردند (پاکزادیان، 1387 ، ص 4). عناصر قابل بررسی در سکه‌ها و مدال‌ها عبارتند از، سجع، فرم، ترکیب‌بندی، و نقوش آنها. با مقایسه سجع مهر، سکه و مدال شاهان می‌توان شباهت میان آنها را دریافت. برای مثال، به سجع‌هایی که در مهرها، سکه‌ها یا مدال‌های برخی شاهان مشابه است اشاره می‌شود: سجع مشابه در سکه و مهر فتحعلی‌شاه: العزةلله و شاه شاهان جهان فتحعلی. سجع مشابه درسکه و مهر ناصرالدین‌شاه: السلطان ابن السلطان ناصرالدین‌شاه قاجار، تا که دست ناصرالدین خاتم شاهی گرفت صیت داد و معدلت از ماه تا ماهی گرفت؛ سجع مشابه در سکه و مهر مظفرالدین‌شاه: السلطان مظفرالدین‌شاه قاجار؛ و سجع مشابه در سکه و مهر احمدشاه: السلطان احمدشاه قاجار (شهبازی فراهانی، 1380، ص122-171).

با ورود اسلام، پیکره‌سازی و استفاده از تصویر انسان به دلیل مغایرت با احکام اسلام به رکود گرائید و تصویر از مهرها و سکه‌ها حذف شد (جدی، 1387 ، ص 94). جای خالی مهرهایی با نقش انسان در دوره‌های صفوی، افشار، و زند، مؤید این مسئله است. با وجود این، در دوره قاجار، شاهد پیدایش نقوش انسانی بر مهرها هستیم. علل پیدایش این نقوش در مهرهای دوره قاجار موضوع این تحقیق است و مقاله قصد دارد با فرضیه اصلی تأثیرپذیری تصاویر مهرها از سکه‌ها و مدال‌های دوره قاجار و فرضیه فرعی ارتباط نقوش حیوانات در مهرها با شغل صاحبان مهرها، به بررسی و مطالعه سیر تحول سکه و مهر در ایران به ویژه در دوره قاجار بپردازد. با توجه به اینکه در مهرهای مورد مطالعه، پوشش‌های سر همان کلاه‌ها و تاج کلاه‌های شاهان قاجاری است که در سکه‌ها قابل مشاهده است؛ مقاله، با هدف جست‌وجوی تأثیرپذیری نقوش مهرها از سکه‌ها و مدال‌ها، به تحلیل و مقایسه تصاویر آنها با یکدیگر می‌پردازد. هدف دیگر، شناخت تحولات فرهنگی و اجتماعی در بستر تاریخ است که سبب پیدایش نقوش انسانی در سکه‌ها و مدال‌ها در این دوره شده است. در این مقاله سکه‌ها، مدال‌ها، و مهرها از بُعد نقوش انسانی مورد بررسی و تحلیل تطبیقی قرار گرفته تا مؤلفه‌های تأثیرپذیری مهرها از سکه‌ها و مدال‌ها مشخص گردد.

نقوش مهرها و سکه‌ها، منابع تصویری غنی و با ارزشی‌اند که آشنایی با این نقوش و درک چگونگی تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر ضرورتی فرهنگی به شمار می‌آید و به رهگیری از این گنجینه تصویری در ارتقای سواد بصری و شکل‌گیری هویت فرهنگی جامعه نقشی بسزا دارد. قابل ذکر است این مقاله به لحاظ پیشینه دارای ویژگی‌های خاص خود می‌باشد. این تحقیق، از نوع کاربردی و توسعه‌ای بوده و برای تسهیل و فراهم آوردن بسترهای کاربردی مناسب به بررسی نقوش مهرها، سکه‌ها، و مدال‌ها پرداخته است. ماهیت و روش از نوع تاریخی، توصیفی، و تطبیقی است؛ یعنی می‌توان با مراجعه به اسناد تاریخی و مدارك معتبر مهرهای دوره‌های پیش از قاجار روند پیدایش نقش انسان در مهرها را بررسی کرد و با تحلیل محتوا، به شناخت ویژگی‌های این نقوش و تأثیرپذیری آنها از سکه‌ها و مدال‌ها پرداخت. روش گردآوری اطلاعات پژوهش حاضر، میدانی و کتابخانه‌ای است. قابل ذکر است، مقاله حاضر با جمع‌آوری 2000 مهر و تصاویر سکه‌ها و فلوس‌های دوره قاجار از منابع متنوع به مطالعه پرداخته است. در این مقاله سعی شده به پرسش‌های زیر پاسخ داده شود:
1. چه عواملی موجب پیدایش تصویر انسان در مهرهای دوره قاجار شده است؟
2. آیا تصاویر حیوانات در مهرها با پیشه صاحب مهر در ارتباط است؟
3. آیا پوشش سر در تصاویر مهرها به شغل و مرتبه صاحب مهر ارتباط دارد؟

مُهر در ایران اسلامی:
مفهوم (مُهر) و مصداق عملی آن در نخستین سده‌های اسلامی ساختاری متفاوت داشته است. مفهومی که در آن سده‌ها از واژه (مُهر) وجود داشت، در واقع به شیوه‌ای برای مهر و موم کردن نوشته‌های دیوانی ، به خصوص (سلطانیات) اطلاق می‌شد (صفری آق‌قلعه، 1388، ص 4). جنس ابتدایی‌ترین مهرها از گل پخته، سنگ گچ، سنگ آهن، مرمر (ملک‌زاده بیانی، 1352 ص 45) و فلزاتی مانند برنز، نقره، و گاهی طلا بوده است(ملک‌زاده بیانی، 1348 ، ص 8). در دوره اسلامی، به دلیل نهی پیکره‌نگاری و تندیس‌سازی، هنرمندان نومسلمان در عرصه خط و خوشنویسی خلاقیت نشان دادند و نقر تصویر، که پیش از اسلام متداول بود، از مهرها و سکه‌ها حذف شد و حکاکی خطوط گوناگون رونق یافت (جدی، 1388 ، ص 7). لازم به ذکر است که مهر تنها یکی از دستاوردهای هنر حکاکی به شمار می‌رود. ساخت سرسکه‌ها و قالب‌های ضرب مسکوکات و همچنین حک ابتدایی فولاد و سنگ‌هایی چون یشم برای طلاکوبی از دیگر کاربردهای هنر حکاکی است (جدی، 1383 ، ص 39) به عنوان مثال، حاج میرزا حسین حکاک یکی از هنرمندان حکاک دوره قاجار، اهل شیراز و از بستگان محمدطاهر بود. او به مدت 40 سال در تبریز، به خلق آثار هنری بی‌بدیل در خط نستعلیق، نقر، حک و کتیبه‌نگاری پرداخت (کریم‌زاده تبریزی، 1357 ، ص 40). مهر ناصرالدین‌شاه و بسیاری از شاهزادگان و رجال و سرسکه‌های آن دوره به دست او حک شده و لقب حکاکباشی با فرمانی به نام او صادر گردیده است (جدی، 1383 ، ص 41).

سیر تحول خط و نقش در سکه‌های ایران اسلامی:
سکه، قطعه فلزی به وزن معین است که روی آن علامت رسمی دولت یا حکومتی که عیار و وزن آن را تعهد و تضمین می‌کند نقش شده است(سرافراز و همکاران، 1385ص7) مطالعه نقش روی سکه‌ها با تاریخ هنر ارتباط مستقیم دارد و سکه هر دوره نه تنها یکی از معرف‌های هنر آن دوره است، بلکه به کمک آن می‌توان وضع اقتصادی، مذهبی، و فرهنگی کشور، شهر یا محل ضرب سکه را دریافت (ملک‌زاده بیانی، 1340 ، ص 127). نخستین سکه در ایران، در زمان رهبری داریوش 521-486 ق.م ضرب شد. روی این سکه‌ها، تصویر داریوش درحالی که زانو زده و کمانی را در حالت کشیدن زه در دست دارد ضرب شده است. در دوره ساسانی، نقش آتشدان درحالی که دو نفر از آن نگاهبانی می‌کنند بر سکه‌ها ضرب می‌شد. اعراب مسلمان پس از استیلا بر ایران، سکه‌های ساسانی را با همان شکل ضرب می‌کردند با این تفاوت که در حاشیه این نوع سکه‌ها عباراتی مانند بسم اللّه العزیز، بسم الله ربی، و مانند آن می‌افزودند. در دوره عبدالملک بن مروان خلیفه اموی(77 ق) ضرب سکه‌های اسلامی با خط کوفی و بدون تصویر آغاز شد. وی نخستین خلیفه‌ای است که سنن پیشین، یعنی ضرب تصاویر سلاطین و شاهان را منسوخ کرد (رهبرگنجه، 1382 ص 44). سکه‌های خطی و بدون تصویر در ایران تا دوره قاجار رواج داشت (شمس اشراق، 11- 1369 ، صص 10-11).

از قرن اول تا دوره سلجوقی، صورت انسان و حیوان روی سکه‌‎ها دیده نمی‌شود و تنها تصویر شمشیر و در برخی موارد هلال ماه و ستاره روی آنها حک شده است، ولی تصاویر حیوانات مختلف روی فلوس‌های دوره صفوی به بعد ضرب شده است(ترابی طباطبایی، 1350 ص ع). در دوره صفوی نقش بُز کوهی، ماهی، و مار روی سکه‌ها ضرب می‌شد و نقش سکه‌ها در کاشان خروس، در اصفهان شیر نر، و در گیلان ماهی بوده‌است (بختورتاش، 1384 ص 218). در اسلام با اینکه کشیدن صورت انسان مذموم و تحریم شده بود (فلور، چکلووسکی و اختیار، 1381 ، ص 42) فتحعلی شاه قاجار اولین پادشاهی است که اقدام به ضرب سکه با تصویر خود می‌کند از آن پس ضرب سکه با تصویر شاهان رایج شد (شمس اشراق، 1369 ص 11) از دوره صفویه تا زمان ناصرالدین‌شاه تغییرات کلی بر روی سکه‌ها از نظر خط، القاب، محل و سال ضرب و شعایر به وجود می‌آید (حیدرآبادیان، 1389 ، ص 100).

مدال در دوره قاجار:
به سکه‌های یادبود که گاه به سبب پیروزی‌های ویژه، جشن‌ها و مراسم ملی ضرب می‌شد مدال گفته می‌شود (شمس اشراق، 1369 ، ص 11) سابقه مدال در ایران به قبل از اسلام برمی‌گردد. قدیمی‌ترین مدال کشف شده مربوط به بهرام سوم ساسانی است که سیمین و بیضی‌شکل است (ملک‌زاده بیانی، 1349 ، ص 1) به غیر از این مدال ساسانی، مدال‌های دیگر مربوط به دوره قاجار است. نخستین مدالی که در زمان فتحعلی‌شاه به صورت رسمی ضرب شد مدال شیر و خورشید بود که نقش شیر و خورشید بر آن دیده می‌شود.رابینو، مدال‌ها و نشان‌های دوره قاجار را بر حسب مقصودی که در ضرب و ساخت آنها بوده به هفت دسته تقسیم کرده است: 1. مدال‌های نظامی، 2. مدال‌های غیرنظامی، 3. مدال‌‎هایی که به مناسبت سالگردها ضرب شده است، 4. مدال‌های مدارس، 5. مدال‌هایی که به مناسبت مسافرت‌های ناصرالدین‌ شاه ضرب شده است، 6. مدال‌هایی که به مناسبت کشف معادن طلا ضرب شده است و 7. مدال‌هایی که به مناسبت بازدیدهای شاهان ضرب شد هاست (رابینو، 1344صص 318-323) قابل ذکر است که این دسته‌بندی از نظر نگارنده دارای کاستی منطقی است، زیرا که گروه‌های 3، 4، 5، 6 و 7 مدال‌های غیرنظامی محسوب می‌شوند.

مطالعه نقوش مهرها، سکه‌ها و مدال‌های دوره قاجار:
همانطور که در مقدمه ذکر شد، پیکره‌سازی در دوره اسلامی، به دلیل مغایرت با اسلام به رکود گرائید و صور حیوانی و انسانی آمیخته با عناصر تزئینی و به شیوه چکیده‌نگاری بر اشیای کوچک و بزرگ ظاهر شد (پاکباز، 1388 ، ص 725) ولی در دوره صفوی سکه‌هایی (به خصوص از قسمت‌های شمال ایران) به دست آمده که در آنها طرح تصاویر و اشکال پرندگان به طور دقیق ضرب شده است (مشیری، 1349 ، صص 31-32) علاوه براین‌ها فلو سهایی با نقش سوارکار (تصاویر 1، 2 و 3) از دوره‌های مختلف ایلخانی، آققویونلو، صفوی و قاجار (تصویر 4) به دست آمده است (مشیری، 1351 ، صص 31-32) این سکه‌ها برخلاف نظر عده‌ای که می‌گویند هر سکه در محل ضربش استفاده می‌شد در تمام متصرفات بلاد اسلامی می‌گشت (ترابی طباطبایی ودیگران، 1373 ، ص 481) همان‌طور که قبل از ورود اسلام، اعراب از درهم‌های ساسانی و دینارهای بیزانسی به عنوان پول رایج در معاملات و امور تجاری استفاده می‌کردند (آورزمانی، 1377 ، ص 29).

(تصویر شماره 1) فلوس دوره محمدشاه، ضرب کرمانشاهان ؟ 126 ق

(تصویر شماره 2) فلوس دوره فتحعلی‌شاه ضرب ساری موزه ملک تاریخ ناخوانا

(تصویر شماره 3) فلوس دوره فتحعلی‌شاه ضرب کرمانشاهان موزه بانک سپه 1244 ق

(تصویر شماره 4) سکه فتحعلی‌شاه ضرب زنجان 1239 ق

در بررسی 2000 مهر از دوره قاجار، تعداد کمی از آنها نقوش انسانی داشته و بیشتر این مهرها از  اسنادی با عنوان (لیست پرداخت مواجب شش ماهه جمع سربازان نهاوندی مأمور به خدمت بروجرد تاریخ 1338 ه.ق) / 1298ش جمع‌آوری شده است. نوع تصویر در مهرها، سکه‌ها، و مدال‌ها متفاوت است. تصاویری که در سکه‌ها و مدال‌ها ضرب شده بسیار دقیق است و به جزئیات لباس و کلاه شاهان و رجال پرداخته شده است، زیرا حکاک سعی داشته با استفاده از ابزارهای متنوع، شکوه و عظمت حاکم وقت را به نمایش درآورد و از سویی دیگر در اغلب سکه‌ها و مدال‌ها، تصاویر شباهتی کامل با چهره شاه داشته و در تمامی موارد به صورت سه رخ مشاهده می‌شوند. تصاویر مهرها برخلاف سکه‌ها و مدال‌ها بسیار خلاصه تر حک شده‌اند و جزئیات لباس در آنها دیده نمی‌شود و چهره‌ها بیشتر حالت تجریدی داشته و به صورت تمام رخ حک شده‌اند. در تمامی مهرها، به جز یکی، نام صاحب مهر در نیم‌تنه تصویر جای گرفته است.قابل ذکر است که مهرها به دلیل یکرویه بودن، تمامی عناصر از قبیل نام، تاریخ، و تزئینات گیاهی در یک روی مهر قرار می‌گرفته، درحالی که امکان توزیع اطلاعات در دو روی سکه وجود داشته است و تطبیق و مقایسه نقوش مهرها با سکه‌ها و مدال‌ها نشان می‌دهد که تأثیر مهرها از سکه‌ها به دو شکل بوده است: 1)مهرهایی که تنها از یک سکه یا مدال تأثیر گرفته‌اند و 2)مهرهایی که از دو یا چند سکه یا مدال تأثیر گرفته‌اند. نمونه‌های هر یک در زیر بیان می‌شود.

1) مهرهایی که تنها از یک سکه یا مدال تأثیر گرفته‌اند:

1-1 مهرهایی با تأثیرپذیری از مدال‌های ناصرالدین‌شاه:
موضوع مورد بحث، تصاویر سه مدال ناصرالدین‌شاه است که بین سال‌های 1264 تا 1314 ق ضرب شده‌اند. تصاویر این سه مدال، ناصرالدین‌شاه را سوار بر اسب نشان می‌دهند و شاه در حال گرفتن تفنگ از ملازمی است که در سمت چپ مدال ایستاده است. در پایین مدال، زیر پای اسب، گوزنی در حال دویدن است (تصاویر 5، 6 و 7)

در هفت مهر، تصاویری مشابه با تصاویر این مدال‌ها دیده می‌شود. یکی از این مهرها شباهت بیشتری به سه مدال مذکور دارد. این مهر به شکل بیضی افقی است و تصویر سوارکاری در سمت چپ و مردی تفنگ به دست که در مقابل اسب ایستاده روی آن حک شده است(تصویر 8).
در شش مهر دیگر، سوارکاران لباس رزم بر تن دارند و تفنگ در دست گرفته‌اند. زیر پای اسب‌ها حیوانی شبیه به آهو در حال دویدن نشان داده شد هاست(تصاویر 9 و 10 و 11) و در سه مهر دیگر، در زیر پای اسب‌ها نقوش گیاهی نقش بسته است (تصاویر 12 و 13 و 14) عناصری تزئینی مثل گل‌های چندپر، گیاهی شبیه خوشه گندم، ماهی و پرچم در بعضی از مهرها نیز دیده می‌شود. نام صاحبان این مهرها در کادری بیضی شکل و تاریخ در برخی مهرها روی بدن اسب‌ها حک شده است. گاهی دو نوشته روی مهرها دیده (تصاویر 9 و 10 و 13 و 14)در برخی موارد، یکی از این نوشته‌ها بر روی کلاه سوارکار و گردن اسب تکرار شده است (تصویر 9).

2-1 . مُهرهایی با تأثیرپذیری از سکه طلای احمدشاه:

سکه‌ای طلا از احمدشاه قاجار در سال 1333 ق. ضرب شده است. این سکه، احمدشاه را در حالت سه‌رخ با تاج کلاه نشان می‌دهد و در دو سمت تصویر تاریخ سکه ضرب شده است (تصویر 15).

مهری شبیه این سکه موجود است که حتی محل قرار گرفتن تاریخ این مهر شبیه سکه مذکور است (تصویر 16).

چهار مهر با تصاویری مشابه سکه مذکور موجود است، در اطراف این تصاویر نقوش گیاهی حک شده‌اند (تصاویر 17 و 18 و 19 و 20) دو مهر از این چهار مهر، از اسنادی مربوط به سربازان نهاوندی جمع‌آوری شده‌اند (تصاویر 18 و 20). تصاویر این دو مهر مشابه و نام صاحبان آنها نیز مشابه است. تنها وجه تمایز آنها تفاوت در نوشته (عبداللّه) است. قابل ذکر است که در این اسناد نام پدر یکی از صاحبان مهر (شکراللّه) (تصویر20) و دیگری (ابراهیم) نوشته شده است (تصویر 18). رسته صاحبان هر دو مهر تابین بوده و هریک ماهانه 35 قِران مواجب دریافت می‌کرده‌اند. با اطلاعاتی که از پوشش ارتش دوره قاجار داریم، پوشش سَر در مهرهای در دست بررسی را نمی‌توان به پوشش سربازان آن دوره نسبت داد. این کلاه‌های قاجاری که مرصع به جواهرات گوناگون‌اند، تاج کلاه‌های پادشاهان قاجار نامیده می‌شوند. (غیبی، 1388 ، ص 536).

2) مهرهایی که از دو یا چند سکه یا مدال تأثیر گرفته‌اند:

1-2. مهرهایی با تأثیرپذیری از سکه‌های ناصرالدین‌شاه:
تزئینات سکه‌ها در دوره طولانی سلطنت ناصرالدین‌شاه تکامل یافته است. برخی از سکه‌های طلا و نقره ناصرالدین‌شاه، در دارالسلطنه طهران و دارالدوله کرمانشاهان در سال 1271 ق. ضرب شده‌اند. عبارت‌های (السلطان) و (ناصرالدین‌شاه) در دو کادر تزئینی در دو سوی و تصویر قرار گرفته و در بالای کادرها دو زائده تاج‌مانند قرار دارد (تصویر24).

روی دو سکه برنزی دیگر، که به مناسبت ملاقات ناصرالدین‌شاه از انگلیس ضرب شده‌اند، تصویری مشابه سکه‌های مذکور حک شده است(تصاویر 25 و 26). در این سکه‌ها، شاه لباس نظامی بر تن دارد با این تفاوت که در سکه‌های برنزی شاه، تاج کلاه و در سکه‌های طلا و نقره تاج کیانی بر سر دارد. در یک مهر، تصویر شخصی با لباس نظامی، مدال، تزئینات لباس و تاج کلاه نقش بسته است (تصویر 27) که مشابه تصاویر سکه‌های مذکور است. در این مهر، نوشته در دو سوی تصویر و تاریخ در سمت چپ آن قرار گرفته است و دو زائده تزئینی تاجی شکل (شبیه تصویر 24) در بالای مهر حک شده‌اند.

2-2.مهرهایی با تأثیرپذیری از سکه احمدشاه و فلوس‌هایی با نقش ماهی:
سکه‌ای در دوره احمدشاه در سال 1332 ق. ضرب شده است. در این سکه، احمدشاه با چهره‌ای جوان، تاج کلاه، و لباس نظامی نشان داده شده است(تصویر 33). در چهار مهر، چهره تمام رخ جوانی با تاج کلاهی شبیه به تاج کلاه احمدشاه نقش بسته است(تصاویر 34 و 35 و 36 و 37). یکی از این دو مهر (تصویر 37) مربوط به اسناد سربازان نهاوندی (1338 ق) است. رسته صاحب این مهر سرجوقه بوده و ماهانه 40 قران مواجب دریافت می‌کرده است. در دو طرف تصویر مهرها نقش دو ماهی حک شده است. نقش ماهی در مهرهای دوره قاجار به وفور دیده می‌شود. این نقش، گاه با خطی ساده و گاه با جزئیاتی بیشتر ترسیم شده است. برخی محققان، استفاده از نقش حیوانات در مهرهای دوره قاجار را بیان کننده شغل صاحبان مهرها، یعنی صاحب مهری با نقش گوزن یا آهو و ماهی را شکارگر و صیاد می‌دانند. از نظر نگارندگان، با توجه به جمع‌آوری این مهرها از اسناد سربازان نهاوندی (1338 ق) و معلوم بودن پیشه و رسته آنها نمی‌توان وجود نقش حیوانات روی مهرهای دوره قاجار را به پیشه
صاحب مهر، شکارگری و صیادی، نسبت داد. در واقع تصویر ماهی یا حیوانات دیگر تحت تأثیر فلوس‌ها بر مهرها نقر شده است (تصاویر 28 و 29 و 30 و 31 و 32).

3-2.مهرهایی با تأثیرپذیری از سکه‌های یادبود رجال بزرگ:

تعدادی سکه یادبود با تصاویر رجال بزرگی چون ستارخان (تصویر 38)، باقرخان (تصویر 39) و صمصام‌السلطنه (تصویر 40) در سال 1326 ق. ضرب شده است. تصاویر این شخصیت‌های مبارز، در لباس نظامی با ساز و برگ رزم بر سکه‌ها نقش بسته است. مهری با تصویر تمام قد مبارزی که لباس رزم و تفنگی در دست دارد نیز موجود است (تصویر 41). روی کلاه این نظامی، نشانی تاجی شکل حک شده است. این نشان تاجی شکل، روی برخی مهرها نیز دیده می‌شود. در تعدادی از عکس‌ها، که مربوط به دوره قاجار است،کلاه سربازان، سکه‌ای با نشان شیر و خورشید دارد که در قسمت فوقانی آن زائدهای تاجی شکل قرار گرفته (تصویر 42) که به نشان تاجی شکل حک شده روی مهرها شباهت دارد.

4-2.مهرهایی با تأثیرپذیری از سکه‌های ناصرالدین‌شاه، فتحعلی‌شاه و فلوس‌هایی با نقش ماهی:

تأثیرپذیری مهرها از این سکه‌ها به دو شکل است:
الف. مهرهایی با تاج کلاه‌هایی شبیه به خط شجری. در این گروه، تصاویر مهرها کلاه‌هایی با نشان‌های متفاوت دارند که شباهتی به تاج کلاه شاهان ندارند، بلکه بیشتر به کلاه‌های ساده‌ای که ستارخان و باقرخان در سکه‌های یادبود برنز (تصاویر 38 و 39) بر سر دارند و کلاه ناصرالدین‌شاه (تصویر 43) شبیه‌اند، با این تفاوت که در قسمت پیشین، این کلاه‌ها نشان‌هایی شبیه شاخه درخت حک شده و نشان‌های برخی مهرها به هم شبیه‌اند (تصاویر 49 و 50 و 51). (تصاویر 46 و 47). نیم‌تنه حک شده بر روی اغلب مهرها به سکه طلای فتحعلی‌شاه (تصویر 44) شباهت دارند. نشان کلاه در این مهرها، به خط شجری شباهت دارد (خط شجری، به عنوان قسمتی از علوم غریبه، در گذشته برای انتقال مخفیانه بعضی نوشته‌ها استفاده می‌شده است که با علائم رمزگونه نوشته می‌شود. این علائم خطوطی عمودی‌اند و خطوطی مایل همچون شاخه درخت در دو طرف خطوط عمودی قرار گرفته‌اند (کسایی، 1387 ، صص 186-194). تعدادی مهر (تصاویر 47 و 48 و 49 و 50) از اسناد مربوط به سربازان نهاوندی به دست آمده است. در این اسناد، رسته سه نفر از صاحبان مهر تابین و محل سکونت آنها (مهین‌آباد) بوده است (تصاویر 47 و 48 و 50) رسته صاحب مهر دیگر (تصویر 49) وکیل اول و محل سکونت وی نامشخص است. در تمامی این مهرها، در دو طرف تصویر نقوش گیاهی و تصویر دو ماهی در چهار مهر (تصاویر 46 و 47 و 48 و 50) حک شده است.

ب. مهرهایی با تاج کلاه‌هایی متفاوت. در این گروه، نقوش متنوع گیاهی، ماهی (تصاویر 55 و 57 و 58)، و گوزن (تصویر 56) بر مهرها حک شده است. نشان روی کلاه برخی مهرها به نشان تاجی شکلی که قبلاً به آن اشاره شد شباهت دارد (تصاویر 54 و 55 و 56) رسته تعدادی از صاحبان مهرها، که از فهرست سربازان نهاوندی جمع‌آوری شده، سرباز است و ماهانه 35 قران مواجب دریافت می‌کرده‌اند (تصاویر 54).

نتیجه‌گیری:

پس از استیلای اعراب بر ایران، تزئینات سکه‌ها عبارت بود از چیدن کلمات با ظاهری زیبا در متن و به شکلی خاص در حاشیه سکه‌ها، و به ندرت تصویر شمشیر، هلال ماه و ستاره بر سکه‌ها ضرب شده است. اما در دوره ایلخانان، کم کم تصویر حیوانات بر سکه‌ها ظهور می‌یابد تا سرانجام در دوره قاجار، فتحعلی‌شاه، تصویری از خود بر سکه‌های رسمی ضرب می‌کند، از این دوره به بعد، سکه با تصویر رهبران در ایران متداول می‌شود. به دنبال ضرب تصویر فتحعلی‌شاه بر سکه‌ها و رواج سکه‌های مصور، مهرهایی با نقوش انسانی ظهور می‌یابد. با توجه به اینکه پوشش سر سربازان در مهرهای مورد مطالعه، همان کلاه‌ها و تاج کلاه‌های شاهان قاجاری است که بر سکه‌ها و مدال‌ها نقش بسته است، مقاله با هدف جست‌وجوی تأثیرپذیری نقوش مهرها از سکه‌ها و مدال‌ها، به تحلیل و مقایسه تصاویر آنها با یکدیگر پرداخت. تحلیل‌ها و تطبیق نقوش با یکدیگر نشان داد پاره‌ای از مهرها مستقیم از یک سکه یا مدال و برخی دیگر متأثر از چند سکه بوده‌اند. براساس یافته‌ها، فرضیه اصلی پژوهش تأثیرپذیری تصاویر مهرها از سکه‌ها و مدال‌های دوره قاجار تأیید مي‌گردد. با توجه به جمع‌آوری مهرهای تصویری از اسناد نظامیان قاجاری و مشخص بودن شغل و درجه نظامی آنها، نمی‌توان وجود نقوش حیوانات و پوشش سر سربازان را که به تاج کلاه‌های شاهان شباهت دارد به شغل صاحبان مهر نسبت داد. درنتیجه، فرضیه فرعی پژوهش مبنی بر ارتباط نقوش حیوانات با شغل افراد یعنی صیاد و شکارچی، مورد تأیید نیست. در پایان می‌توان گفت رواج سکه‌هایی با تصویر شاه و رواج آنها در شهرهای ایران انگیزه‌ای بود تا صاحبان مهرها تصاویری شبیه به تصاویر شاهان بر مهرهای خود حک کنند.

فهرست تصاویر سکه‌ها، مدال‌ها و مُهرهای موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی مورد استفاده در مقاله:
تصویر شماره 1. فلوس دوره محمدشاه، ضرب کرمانشاهان ؟ 126 ق.

تصویر شماره 2. فلوس دوره فتحعلی‌شاه ضرب ساری، موزه ملک، تاریخ ناخوانا، شماره 3.

تصویر شماره 3. فلوس دوره فتحعلی‌شاه ضرب کرمانشاهان، موزه بانک سپه، 1244 ق، شماره 13937.

تصویر شماره 4. سکه فتحعلی‌شاه، ضرب زنجان 1239 ق.

تصویر شماره 5. مدال دوره ناصرالدین‌شاه، موزه بانک سپه، ناخوانا، شماره 7306.

تصویر شماره 6. مدال دوره ناصرالدین‌شاه، موزه بانک سپه، ناخوانا، شماره 7307.

تصویر شماره 7. مدال دوره ناصرالدین‌شاه موزه بانک سپه، ناخوانا، شماره 7308.

تصویر شماره 17. مهر دوره قاجار، عتیقه‌فروشان خيابان منوچهری تهران.

تصویر شماره 21. سکه ناصرالدین‌شاه ضرب دارالسلطنه طهران، 1271 ق.

تصویر شماره 22. سکه مظفرالدین‌شاه، موزه ملک، 1318 ق، شماره 1577.

تصویر شماره 24. سکه ناصرالدین‌شاه ضرب دارالسلطنه طهران، 1271 ق.

تصویر شماره 25. سکه یادبود برنزی ناصرالدین‌شاه، موزه بانک سپه، 1873 ، شماره 14103.

تصویر شماره 26. سکه طلای ناصرالدین‌شاه، موزه ملک، ضرب طهران، 1311 ق، شماره 1210.

تصویر شماره 28. فلوس دوره قاجار، موزه ملی، تاریخ ناخوانا، شماره 1886.

تصویر شماره 29. فلوس دوره قاجار، موزه بانک سپه، تاریخ ناخوانا، شماره 5987.

تصویر شماره 30. فلوس دوره قاجار، موزه ملی، تاریخ ناخوانا، شماره 2-22582.

تصویر شماره 31. فلوس دوره قاجار، موزه ملی، تاریخ ناخوانا، شماره 1887.

تصویر شماره 32. فلوس دوره آقامحمدخان ضرب نخجوان، موزه بانک سپه، ناخوانا، شماره ردیف: 13754.

تصویر شماره 33. سکه نقره احمدشاه، موزه بانک سپه، 1337 ق، شماره ردیف: 14170.

تصویر شماره 38. سکه یادبود برنز دوره محمدعلی‌شاه. مأخذ: نگارنده، 23 جمادی‌الاول 1326.

تصویر شماره 39. سکه یادبود برنز دوره محمدعلی‌شاه، موزه بانک سپه، 23 جمادی‌الاول 1326 ، شماره 14185.

تصویر شماره 40. سکه یادبود برنز دوره محمدعلی‌شاه، موزه بانک سپه، 23 جمادی‌الاول 1326 ، شمارة 14189.

تصویر شماره 42. طرح خطی با نشان شیر و خورشید.

تصویر شماره 43. مدال نقره به مناسبت ملاقات ناصرالدین‌شاه از برلین، 1889 ، مأخذ: نگارنده.

تصویر شماره 44. سکه طلا دوره فتحعلی‌شاه ضرب دارالخلافه طهران، موزه ملک، تاریخ ناخوانا، شمارة 1649.

تصویر شماره 45. فلوس دوره قاجار، موزه ملی، تاریخ ناخوانا، شماره 1887.

تصویر شماره 56. مهر دوره قاجار، عتیقه‌فروشان خيابان منوچهری تهران.

منابع:

آورزمانی، فریدون (1377). نگرشی بر بازتاب اجتماعی دین بر سکه‌های ایران. نمایه پژوهش، 7 و 8، 28-38.

احتشامی، محسن (1385). مهرهایی از جنس عشق. تهران: خورشید.

افشار، ایرج (1370). گنجینه عکس‌های ایران. تهران: فرهنگ ایران.

بختورتاش، نصرت‌اللّه (1384). تاریخ پرچم ایران. تهران: بهجت.

پاکباز، روئین (1388). دایره المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.

پاکزادیان، حسن (1387). بررسی موضوعی سکه‌های ایران. تهران: مؤلف.

ترابی طباطبایی، جمال (1350). سکه شاهان اسلامی ایران(2). تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر.

ترابی طباطبایی، جمال؛ وثیق، منصوره (1373). سکه‌های اسلامی ایران تبریز: مهد آزادی.

جدی، محمدجواد(1383). گوهری بر تارک خط و نقاشی. کتاب ماه هنر 72-71، 38-44.

___________ (1387). مهر و حكاكی در ایران تهران: فرهنگستان هنر.

___________ (1388). مهرها و نگین‌ها در مجموعه آستانه حضرت معصومه. تهران: زرین و سیمین.

حیدرآبادیان، شهرام (1389). مهرهای ایران باستان و سکه‌های اسلامی. تهران: سبحان نور.

ذکاء، یحیی (1376). تاریخ عکس و عکاسی پیشگام در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.

رابینو دی بورگماله، ه ل (1344). نشان‌های دوره قاجار (جهانگیر قائم مقامی، مترجم). یغما، 18(6) 318-323.

رهبرگنجه، تورج (1382). نقش اسماء متبرکه بر روی سکه‌های اسلامی. کیهان فرهنگی، 202، 45-41.

سرافراز، علی اکبر؛ آورزمانی، فریدون(1385). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه تهران: سمت.

شمس اشراق، ع (1369). نخستین سکه‌های امپراتوری اسلام، اصفهان: دفتر فرهنگی استاک.

شهبازی فراهانی، داریوش (1380). تاریخ سکه. تهران: بورکه یی.

صفری آق‌قلعه (1388). مفهوم مهر در نخستین سده‌های اسلامی. گزارش میراث 4 (35) 7-4.

غیبی، مهرآسا (1388). هشت هزارسال پوشاک اقوام ایرانی (منوچهر غیبی، مترجم). تهران: هیرمند.

فلور، ویلم؛ چکلووسکی، پیتر؛ اختیار، مریم (1381). نقاشی و نقاشان دوره قاجار (یعقوب آژند، مترجم). تهران: ایل شاهسون بغدادی.

کریم‌زاده تبریزی، محمدعلی(1357). حکاکان و نگین‌تراشان. هنر و مردم. 190 و 189، 41-38.

کسایی، علی (1387). خط شجری. آینه میراث 6 (3)، 199-186.

مدرسی، یحیی ؛ صفوی مبرهن، زهرا (1380). فرهنگ اصطلاحات دوره قاجار. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

مشیری، محمد (1349). نقش پرندگان بر روی سکه‌های ایرانی. شکار وطبیعت 132. 36-31.

مشیری، محمد (1351). نقش سوارکاران. کمانداران بر روی سکه‌ های ایرانی. پژوهشی در ورزش 2 (2 و 3) 39-30.

ملک‌زاده بیانی، ملکه (1348). تأثیر نقوش مهرها در تاریخ قدیم ایران. هنر و مردم 88، 9-6.

ملک‌زاده بیانی، ملکه (1340). سکه و هنر. سخن 12 (10 و 11)، 130-127.

ملک‌زاده بیانی، ملکه (1349). معرفی یک اثر مهم هنر و تاریخی. بررسی‌های تاریخی 5 (1)، 15-1.

ملک‌زاده بیانی، ملکه (1352). مهرها وسائل شناسایی روزگاران کهن. هنر و مردم 133، 50-44.

Album, Stephen(2001). Sylloge of Islamic Coins in the Ashmolean Iran after Mongol
.Invasion. London: Ashmolean museum Oxford
Friedberg, Robert(1976). Gold Coins of the World Complete from 600 A.D to the Present
.An Illustrated Standard Catalogue With Valuation. New York: Coin and Currency Institue
L. Clarke, Rabert ؛ Mohabat- Ayin, A.(1974). Modern coinage of Iran. Texas: Numismatics
.International
Rabino Di Borgmale, Hyacinth Louis(1951). Album of coins, Medals, and Seals of The
Shahs of Iran(1500 – 1948). London: Oxford Printed at the University press by
.Charles Batey
Reinalds, Poole(1976). The coins of the shah of Persian, Safavi, Afghans, Efsharis, Zands
.and kajars .Tehran: Imperial Organization for Social Services

ظهور نقوش انسانی در مُهرهای دوره قاجار. ژیلا پاشایی_صداقت جباری

مطالعات آرشیوی فصلنامه گنجیه اسناد: سال بيستم و دوم، دفتر چهارم (زمستان 1391)،107_78